Рево Алексеев: «Тоҥон өлбүт эт-сиин тиллиэн сөп»

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Олунньу ортото Саха сиригэр Тромсё Арктикатааҕы университетыттан (Норвегия) хас да киһилээх учуонайдар бөлөхтөрө кэлбитэ. Бииргэ үлэлэһии чэрчитинэн, биһиги учуонайдарбыт уонна быраастарбыт кыттыылаах араас тэрээһиннэр ыытыллыбыттара. Хас биирдии быраас бэйэтин көрүүтүн, чинчийиитин үллэстибитэ. Кинилэр кэккэлэригэр сахалар тумус туттар учуонайбыт, медицинэ наукатын доктора, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ медицинэҕэ институтун травматологияҕа, ортопедияҕа уонна катастрофа медицинэтигэр кафедратын профессора Рево Алексеев үлүйүү туһунан дакылаат аахпыта.

Людмила Попова, “Саха сирэ” хаһыат, https://edersaas.ru/

Кылгас эрээри, бэрт интэриэһинэй дакылаатынан кыттыбыта. Кэлии дьон үгүс ыйытыыны биэрбиттэрэ. Кинилэр кутуйахтарга, хоруолуктарга анаан-минээн муус тоҥорон чинчийэр эбит буоллахтарына, Рево Захарович тоҥон (утуйан хаалбыт) өлбүт дьону тилиннэрбит уопуттаах.

— Рево Захарович, дорообо! Бэрт интэриэһинэй дакылааты оҥордуҥ. Ити тиэмэҕэ хаһааҥҥыттан үлэлэһэҕиний?

— Үлүйүүнү уонна тоҥууну 1966 сылтан ыла үөрэтэбин. Ону чинчийиинэн, эмтээһининэн эрэ дьарыктанабын. Аан дойдуга үлүйүүгэ көмөлөһөр араас ньымалар бааллар. Биһиги ону барытын бэрэбиэркэлээн, ол методиканы барытын туһанан көрбүппүт. Туох да кыаллыбатаҕа. 1985 сылтан дьэ сөптөөх ньыманы булан, үлэлии сылдьабыт. Биһиги айылҕабыт, тымныыбыт букатын ураты. Онон саамай сүрүнэ – бастакы көмөнү сөпкө оҥоруу буолар. Бастакы көмөнү сыыһа оҥордулар да – бүттэ. Тугунан даҕаны улаханнык быыһыыр кыаллыбат буолар. Тоҕо диэтэххэ, ити эппитим курдук, тымныыбыт атын дойдуларга курдук үлүппэт. Биһиэхэ дьон илиитин-атаҕын үлүттэҕинэ, тоҥмут сиригэр барытыгар муус үөскээн хаалар. Инньэ гынан, тоҥмутун кэннэ хамсаттахха, кыра тымырдара барыта тостон хаалаллар. Оччоҕо хайдах даҕаны быыһыыр кыаллыбат. Онон саамай сүрүнэ – бастакы көмө буолар. Ол эбэтэр, тугу да гынымыахха наада. Букатын тыытыа суохтааххын. Араас таҥаһынан дэлби бүрүйэн-бүрүйэн кэбиһиллиэхтээх уонна букатын тыытыллыа суохтаах. Оччоҕо иһиттэн бэйэтэ итийэн сылыйар. Ууга угар, хамсата сатыыр, массаастыыр эҥин наадата суох. Балыыһаҕа киллэрэн анал теплоизолирующай повязка оҥорон эмтэниллиэхтээх. Оннук повязка манна ханна да суох. Урут мин таба тириититтэн бэйэм оҥорон эмтиирим. Ити 1999-2000 сыллардаахха этэ.

— Ити илиилэрэ, атахтара үлүйбүт дьону?

— Оннук. Илиилэрин, атахтарын үлүппүт дьону үгүс сыллар тухары үлэлээн чинчийдибит. Отучча сыл үлэлээн баран, дьэ өйдөөтүбүт. Биһиги тымныыбытыгар илиилэрэ-атахтара эрэ тоҥор. Онтон салгыы тоҥон-тоҥон, киһи утуйан хаалар. Ону морга аҕаллахтарына, биирдэ өлүөн сөп. Биһиги “утуйбут” диибит. Атыттар тоҥмут дииллэр. Итинник утуйбут дьону, биир суукка иһигэр булуллубут буоллахтарына, балыыһаҕа киллэрэн, биһиги анал ньымабытынан ириэриэхтэрин наада. Баҕар, сүрэҕэ чаас аҥаарыгар биирдэ эрэ тэбэрэ буолуо. Маннык турукка киирбит киһи тыыммат даҕаны, хайаабат даҕаны. Тымныы киһини харыстыыр. Ол иһин, киһи утуйан хаалар. Төбөтө, мэйиитэ өлбөт. Балыыһаҕа киллэрэн, саҥа методиканан ириэрэн-хайаан, тыыннарыахха наада. Ону биһиэхэ аҕалбаттар. Тоҕо диэтэххэ, Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ билиммэт уонна харчы көрүллүбэтэҕэ диир. Министиэристибэ чопчу ыарыыны эмтиирин иһин харчы ылар. Өскөтүн үөһэттэн ыйыллыбатах буоллаҕына, кинилэр эмтээбэттэр.

— Саха сиригэр эрэ буолбакка, Россия хайа баҕарар муннугар дьон үлүйэр ини. Оччотугар үөһэттэн ыйыы наада эбит дии, ылыналларын курдук.

— Биллэн турар, итинник түгэннэр бааллар. Ол эрээри, холобура, Москваҕа биһиэхэ курдук үлүйбэттэр, тоҥмоттор. Кинилэргэ үлүйбүт киһи утуйбат. Эстэн-эстэн, кыаҕа, күүһэ барыта сүтэн, дьиҥнээхтии өлөллөр. Биһиэхэ оннук буолбатах, утуйан хаалаллар. Отут сыл туруорустубут. Саха сиригэр сыллата 140-150 киһи үлүйүүттэн өлөр. Ол иһин балыыһаҕа киллэрэн бу дьону тилиннэрэ сатыахха наада диэн туруорсабыт. Ити Норвегияҕа курдук. Билиҥҥитэ кыалла илик.

— Норвегияттан кэлбит учуонайдар туох санаалаах бардылар?

— Аан дойдуга барытыгар тымныы травматынан дьарыктаналлар да, Саха сириттэн бэчээккэ туох даҕаны суох дииллэр этэ. Ол иһин Саха сирин Арктикатын черная дырадиэн ааттыыллара. 2014 сыллаахха кэлэн билсэ сылдьыбыттара. Итиэннэ бу саҥа кэллилэр. Эһиги тугунан дьарыктанаргытын, хайдах үлэлииргитин биллибит дииллэр. Кинилэргэ 30 кыраадыс тымныы хаһан эмэ буолар. Биһигиттэн олох атын ньыманан эмтиигит эбит, салгыы бииргэ үлэлэһиэххэ, эдэр дьону Норвегияҕа ыытан үөрэттэриэххитин сөп дииллэр. Кинилэр уопуттарын үксүн крысаҕа уонна кроликка оҥороллор. Тымныы хайдах дьайарын үөрэтэллэр. Улахан лабораториялардаахтар, виварийдаахтар. Биһиги Саха сиригэр виварийы 50 сыл устата туруорсабыт. Харчы суох диэн оҥорботтор. Устудьуоннары аҥаардас тылбытынан үөрэтэбит.

Биһиги уопуту ыкка оҥоробут. Норвегия учуонайдарыгар ону көрдөрдүбүт. Ол оҥорорбутун ким да ирдээбэт, харчы да көрүллүбэт. Бэйэлэрин баҕаларынан булан-талан, атыылаһан оҥоро сатыыллар. Термометры Россияҕа “Тесей” фирмаҕа маннык оҥоруохха диэн бэйэбит харчыбытынан сакаастыыбыт. Биир термометр ортотунан 20-40 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Оннооҕор бу балыыһаҕа тоҥон киирбит дьону кэмниир термометрдара суох. Хаһы даҕаны бэйэм толкуйдаан оҥортордум. Ону даҕаны атыылаһан ылбаттар. Россияҕа эмиэ суох. Мин толкуйбунан эрэ оҥоһуллубут баар. Ону үп көрүллүбэт буолан, кыайан тарҕаппаттар. Ол иһин тоҥмут киһи балыыһаҕа киирдэҕинэ эмтээбэттэр. Сэбиэскэй Сойуус саҕана оннук дьону биһиги эмтээн, илиитин-атаҕын быспат этибит. Билигин харчы көрүллүбэт буолан инньэ гымматтар. Биһиги киллэрбит методикабытынан эмтээбэттэр.

— Рево Захарович, чугас киһибит итинник балаһыанньаҕа түбэстэҕинэ өлөрүгэр баҕарбаппыт чахчы. Оччотугар хайдах дьаһанабыт?

— Тута балыыһаҕа илдьиэххэ наада. Ол эрээри, балыыһаҕа “утуйбут” дьону эмтээбэттэр. Оттон дьиэтээҕи усулуобуйаҕа, мин эппитим курдук, хайдах да тилиннэрэр кыаллыбат. Теплоизолирующай повязка, араас укуол, эмт-томп, наркозтууруҥ, тыыннарарыҥ, хаанын уларытарыҥ, үрдүк технологиялаах аппарат эҥин — букатын элбэх ирдэнэр. Онно барытыгар үлүгэрдээх үп наада. Санаатахха эрэ дөбөҥ курдук. Ол да буоллар, тоҥон өлөр дьону балыыһаҕа аҕалан тилиннэрэ сатыахтаахпыт. Ону ким даҕаны итэҕэйбэт. Сэбиэскэй Сойуус кэмигэр биһиги Дьокуускайга, быһа холоон, алта-сэттэ киһини тилиннэрэн турардаахпыт. Маныаха реаниматордартан саҕалаан, букатын бүтүн биригээдэ үлэлиирэ. Ити 1970-1980-с сылларга этэ. Бу дьонтон билигин биир да киһи суох. Бүтэһик киһи өлбүтэ уонтан тахса сыл буолла. Отучча сыл олорбута. Атаҕын икки тарбаҕын кыратык быспыппыт уонна дьон тэҥинэн үлэлээбитэ-хамсаабыта.

Ити биһиги ньымабыт Саха сиригэр эрэ сөп түбэһэр. Холобура, Норвегияҕа биһиги ньымабыт барсыбат. Тоҥоллоругар сүрэхтэрэ 25-27 кыраадыс тымныыга тохтоон хаалар. Мэйиилэрэ тоҥмот, инньэ гынан өр барбаттар. Биһиэхэ маҥнай киһи мэйиитэ тоҥор, ол иһин утуйан хаалар. Киһи мэйиитэ тоҥуон иннинэ сүрэҕэ тохтоотоҕуна, наай гыннар, 7 мүнүүтэ эрэ устата барар кыахтаах.

— Саха сиригэр анал салаа аһыллан үлэлээн испит сурахтааҕа. Тоҕо сабыллыбытай?

— СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев Дьокуускайдааҕы Наука киинин иһинэн холодовай травманы үөрэтэр салаа астарбыта. Онно биһиги уонтан тахса киһи буолан икки сыл устата үлэлээбиппит. Учуонайдар Швецияттан, Норвегияттан, уо.д.а. сирдэртэн тиийэ кэлбиттэрэ. Холодовай травманы үөрэтэр норуоттар икки ардыларынааҕы виртуальнай институт оҥорбуппут. Икки сыл буолан баран кэлэн: Кистэлэҥҥитин, чинчийиилэргитин кыраныысса таһыгар биэрэ олороҕут, манна кыайан киллэрбэккит”, — диэн сабан кэбиспиттэрэ. Бүттэхпит ол.

Ити курдук, Рево Алексеев олоҕун үлүйүүнү, тоҥууну үөрэтиигэ анаабыт үгүс уопуттаах профессор кэпсиир. Кини курдук төһөлөөх эдэр, харахтара “уоттаах” эрээри, үп көстүбэтиттэн бэйэлэрин ньымаларын олоххо киллэрбэккэ, туһаҕа таһаарбакка сылдьар дьон баара буолуой?! Ааҕан ситиллибэт. Ол да иһин тас дойдулар “харахтарын хатаан” эрдэхтэрэ. Онон толкуйдуур, учуонайдарбытыгар болҕомто уурар кэм уолдьаста.

Людмила Попова, “Саха сирэ” хаһыат, https://edersaas.ru/

Ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0