Бу күннэргэ «Үс кут — үс сэргэ» диэн сакральнай духуобунай эспэдииссийэ Үөһээ Бүлүү Оҥхойуттан үлэтин саҕалаата.
Суолталаах эспэдииссийэҕэ Өксөкүлээх Өлөксөй араас сылларга Чурапчыга, Үөһээ Бүлүүгэ уонна Өймөкөөҥҥө сэргэлэри туруорбут улуустарыттан уонна улуу бөлүһүөк төрөөбүт улууһуттан — Тааттаттан элбэх киһилээх дэлэгээссийэ кыттар. «Үс кут — үс сэргэ» духуобунай-сакральнай эспэдииссийэ Алексей Кулаковскай-Өксөкүлээх өйдөбүнньүгүттэн аттанна.
Дьиктитэ баара, улуустар бэрэстэбиитэллэрэ өйдөбүнньүккэ сибэкки дьөрбөтүн уура сырыттахтарына, Опера уонна балет тыйаатырын болуоссатыгар дьарыктанар сылдьар оҕолору иитээччилэрэ аҕалан кытыннаран, Өксөкүлээх өйдөбүнньүгүн тулата 200-чэкэ оҕонон соҕотохто туола түстэ. Инньэ гынан, айан оҕо алгыһынан арыалланан саҕаланна.
— «Өксөкүлээхтии олоруоҕуҥ!» — диэн үүнэр көлүөнэҕэ анаммыт ыҥырыы оҕо-аймах алгыһынан арыалланна, — диэн бу суолталаах тэрээһини тэрийбит «Өксөкүлээх эргимтэтэ» уонна «Мэҥэ өйдөбүл» уопсастыбаннай тэрилтэлэр салалталара икки бүк үөрдүлэр.
Эспэдииссийэ кыттыылаахтара Оҥхой нэһилиэгэр күүтүүлээх ыалдьыт буолан тиийдилэр. Кинилэри нэһилиэк Далбар Хотуттара алаадьылаах кымыһынан көрүстүлэр.
Нэһилиэк баһылыга Герман Отов ыраахтан кэлбит дьону айхаллыы көрүстэ. Буолумуна, Өксөкүлээх бүтүн Саха сириттэн чуо талан сэргэлэрин туруорбут сирдэриттэн кэлбит дьон ураты ыалдьыттар буоллахтара. Онон эспэдииссийэ кыттыылаахтара да, хаһаайыттар да өр сылларга көрсүбэтэх аймахтыы дьон курдук көрүстүлэр.
Оҥхойго түһүлгэҕэ тиийээттэрин кытта, ыһыах аһыллыытын сиэрэ-туома саҕаланна. Ыраахтан кэлбит ыалдьыттар сэлэлээн киириилэрин Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин салайда.
1905 сыллаахха Ньурба улууһун кулубатыгар (оччолорго Оҥхой уонна Аһыкай Марха улууһугар киирэллэр эбит) Семен Кривогорницыҥҥа анаан тиийэн хоно-өрүү сыттаҕына, кулуба саха саарынын аатыгар Бүлүү өрүс эҥээр кулубаларын ыҥыран, Аһыкайга ыһыах ыспыт. Ол чиэһигэр Өксөкүлээх Өлөксөй мэҥэ өйдөбүлү, бу 21-с үйэ5э тиийэн кэлбит үс сэргэни туруорбут. Оҥхой нэһилиэгин олохтоохторо оччотооҕу кэмҥэ ыһыаҕы ыһыыны, Өксөкүлээх сэргэни туруоруутун олох бу баардыы дьүһүйэн көрдөрбүттэрэ сонун буолла.
Эчи, оруоллары да толорооччулар оччотооҕу дьоруойдарга майгылыыллара, үүт-үкчүлэрэ сөхтөрдө. Кинилэри көрө олорон, саха саарына Өксөкүлээх Өлөксөй, кулуба Сэмэн Кривогорницын үйэлэригэр сылдьар курдук сананаҕын. Тыа сирин дьоно дьэ бэрт талааннаах дьон, доҕоор!
Былыр былыргыттан, өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит үтүө үгэһинэн, ыһыах өрөгөй күнүгэр айахтаах амсайа илигинэ нэһилиэк ытык кырдьаҕаһа, сэбиэскэй кэм чулуу ыанньыксыта, 81 састаах Варвара Васильева саамал кымыс үрдүн охтордо.
Ыраахтан кэлбит ыалдьыттар ааттарыттан Өймөкөөн улууһун баһылыга Михаил Захаров Оҥхой нэһилиэгин олохтоохторугар дэлэгээссийэ састаабын билиһиннэрэн туран, соторутааҕыта Ил Дархан Егор Борисов Өймөкөөн улууһа 2020 сылга 100 сыллаах үбүлүөйэ бэлиэтэнэрин туһунан илии баттаабытын иһитиннэрдэ. Михаил Михайлович улуус бу суолталаах тэрээһиҥҥэ бэлэмнэнэрин кэпсээтэ.
Ол кэннэ Үөһээ Бүлүү баһылыгар Владимир Поскачиҥҥа Өймөкөөн аатырбыт меценат-атыыһыта Ньукулай Кырбаһааҥкын аатын сүгэр Өймөкөөн орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ оҥорбут Өксөкүлээх мэтириэтин бэлэх уунна.
Салгыы дэлэгээссийэ аатыттан Өймөкөөн күөрэгэйинэн аатырар Агафья Готовцева учуутала Власий Кондаков «Өймөкөөн вальса» ырыатын бэлэхтээтэ.
Ыһыах түһүлгэтэ бу ырыаҕа доҕуһуоллатан, үҥкүү хонуутугар кубулуйда. Бу хартыына көрүөххэ үчүгэйэ бэрдэ!
Ыалдьыттар Оҥхой нэһилиэгэр сонун өрүттэри бэлиэтии көрдүлэр. Ол курдук, оҕолор, эр дьон, дьахталлар тус-туспа төгүрүмтэлэринэн оһуохайдыыллар эбит. Аны түһүлгэ ортотугар сцена утары кэнсиэр көрө-көрө төгүрүччү олорон аһыыллар. Бу маннык көстүү биир дьиэ кэргэн тыынын биэрэр ураты күүстээх.
Ыһыах сиэрин-туомун ыытыы түмүктэниитигэр Оҥхой баһылыга Герман Отов Өксөкүлээх сиэнигэр Людмила Кулаковскаяҕа «Үөһээ Бүлүү улууһун Оҥхой нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо» суолталаах бэлиэни үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарда.
Ыһыах аһыллыытын кэнниттэн ыалдьыттар үссэнэн баран, Кырыкый нэһилиэгин салалтата уларсыбыт бадарааннаах суолу тулуппат көлөтүгэр олорон, Аһыкайга Өксөкүлээх сэргэлэрин көрө айаҥҥа туруннулар. Бэйэ-бэйэни өйөһүү холобурун көрдөрбүт, олус наадалаах көлөнөн көмөлөспүт дьаһалта салалтатыгар, түгэнинэн туһанан, истиҥ махталбытын тиэрдэбит. Бу көлө баар буолан, биир да киһи хаалбакка, бары Аһыкайга тиийэр кыахтанныбыт.
Эспэдииссийэ кыттыылаахтарын Оҥхой кырачаан олохтооҕо:
— Этэҥҥэ сылдьан, бэрт үгүһү билэн кэлээриҥ, — диэбиттии, бэрт сэргэхтик көрө-истэ хаалла.
Аһыкай барахсан дьэ, кырдьык да, аатырыан аатырар кэрэ көстүүлээх алаас эбит! Бу салгына ырааһын, күөҕүнэн чэлгийэ турарын! Өксөкүлээх сэргэлэрин икки ардыларын 25-тии миэтэрэ тэйиччи туруортаабыта эмиэ туспа, күн бүгүнүгэр диэри таайылла илик таабырын.
Үс сэргэттэн иккитэ эмэҕирэн охтубутун, оҥхойдор өйөннөрөн туруорбуттар. Үһүс сэргэ өссө да уһуннук Өксөкүлээх аатын дорҕоонноохтук ааттата турууһу. Олохтоохтор бу сэргэ өссө да уһуннук турдун диэн аллараа өттүн бетоннаан, бөҕөргөтөн биэрбиттэр.
Икки сэргэ эмэҕирэн, 112 сыл устата турбуттарын кэрэһилииллэр.
Бу сэргэлэр бастарыгар «1905 год» диэн суруктаахтарын ордон хаалбыт сэргэттэн көрөбүт. Күн эргиирин түөрт хайысхатынан кырыылаах кириэстэри Өксөкүлээх бэйэтэ оҥо хаспыта, Мэҥэ өйдөбүл мас өйдөбүнньүгэ буолан, үйэлэри уҥуордаан тиийэн кэллэҕэ.
«Сурт кэриэстээх» дииллэринии, оҥхойдор охтубут сэргэлэр оннуларыгар Өксөкүлээх сиэнэ Людмила Кулаковскаяны кытта сүбэлэһэн, сэргэлэр куоппуйаларын оҥорторон туруорбуттар. Онуоха мастарын суонун, уһунун анаан учуоттаабыттар.
2015 сыллаахха Өксөкүлээх Өлөксөй 110 сааһыгар Оҥхой нэһилиэгин дьаһалтата саха саарыныгар Өйдөбүнньүк мэҥэ таас туруорбут.
Икки кыраайы үөрэтээччи: Үөһээ Бүлүү Боотулуутуттан төрүттээх Прокопий Ксенофонтов уонна Оҥхой нэһилиэгин кыраайы үөрэтээччитэ Анатолий Тимофеев иккиэн сэргэлэр аттыларыгар утары көрсөн туран, бэрт үгүһү сэһэргэстилэр. Прокопий Николаевич биир кэмҥэ Өймөкөөҥҥө уу баһа сылдьан, үс кырыылаах таастары булбут. Үһүөн араас өҥнөөхтөр эбит.
— Бу таастар дьиэбэр син өр сыппыттарын кэннэ, кэмэ кэлбитин өйдүү биэрэн, туох суолталаах көстүбүттэрин дьэ сэрэйбитим. Бу Өксөкүлээх үс сэргэтигэр хаалыахтаах сэргэлэр куттара эбит. Онон бүгүн буор дьүһүннээх үс кырыы тааһы мин Өксөкүлээх хос-хос сиэнигэр туттаран туран, саха саарына ыччаттарын кэскиллэрин, кинилэр үс куттарын арчылыы турдун диэн бу үс кырыылаах тааһы Кулаковскайдарга аналлаах 2015 сыллаахха туруоруллубут сэргэҕэ илдьэн уурарыгар көрдөһөбүн, — диэн этээт, Прокопий Ксенофонтов Кулаковскайдар сыдьааннарыгар, кинилэр олохторун салҕааччы үүнэр көлүөнэ бэрэстэбиитэлигэр, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй 7-с кылааһын үөрэнээччитигэр Айаар Кулаковскайга Өймөкөөнтөн кэлбит өйдөбүнньүк тааһы туттарда. Айаар үс кырыылаах тааһы аймахтарын сэргэтигэр тиийэн уурда. Бу курдук кини Людмила Реасовнаны кытта сылдьан, аны Ийэ Кут сэргэҕэ — Чурапчыга уонна Салгын Кут сэргэҕэ — Өймөкөөҥҥө тиийэн ууруоҕа.
Өссө биир дьикти холобуру аҕалыым. Аһыкайга кэлээппитин кытта, ойуур саҕатыттан бэрт элбэх оҕо иһэрэ көһүннэ. Биһиги: «Хантан бачча элбэх оҕо алаас ортотугар баар буолла?» — диэн соһуйбуппут. Чугаһаабыттарын кэннэ билбиппит, «Маак суолунан» диэн Бүлүү эҥээр улуустар оҕолорун кыраайы үөрэтэр эспэдииссийэлэрин этэрээтэ эбит. Онон Үөһээ Бүлүүгэ суолталаах айан кыттыылаахтарын эспэдииссийэлэрин саҕаланыаҕыттан түмүктэниэр диэри, үөһэттэн ыйыллыбытын курдук, оҕо-ыччат арыаллыы сырытта. Дьиҥэр, куоракка да, тыа да сиригэр оҕолор эмискэ көһүтүллүбэтэх өттүттэн баар буолуулара, туһугар, дьикти көстүү эбээт! Бу олус кэскиллээх бырайыак үүнэр көлүөнэнэн сирэйдээн бэлиэтэммитэ ордук долгутуулаах.
Ити курдук, «Үс кут-үс сэргэ» эспэдииссийэ дьоно Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар 1905 сыллаахха туруоруллубут Буор Кут сэргэҕэ сылдьан, алгыс ылан, айанын бастакы түһүмэҕин түмүктээтэ. Өксөкүлээх Буор Кут сэргэтин туруоран, «Үс кут -Үс сэргэ» эспэдииссийэ акылаата Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар түстэ. Сарсын, бэс ыйын 18 күнүттэн, Үөһээ Бүлүү, Чурапчы, Таатта, Өймөкөөн улуустарыттан сылдьар дэлэгээссийэлэр оптуобуһунан Чурапчынан Тааттаҕа, онтон Өймөкөөҥҥө айанныахтара. Үгэс быһыытынан, айан Алексей Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй өйдөбүнньүгүттэн аттаныаҕа.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскаҕа ааптар түһэриитэ.