Уонча сыллааҕыта биһиги трассаларбытын “өлүү суола” диэн ааттаан Россия киин, ону ааһан аан дойду телевидениетэ тиһигин быспакка көрдөрөрө. Билигин ити суолларбыт хайдах туруктаахтарый? Федеральнай, өрөспүүбүлүкэ, муниципальнай таһымнаах суолларга туох үлэ бара турарый? Бу туһунан Ил Дархан Егор Борисов “Сүрүн ыйытыы” бырайыакпыт балаҕан ыйдааҕы биэриитигэр хоруйдаата.
Аграфена КУЗЬМИНА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru.
“Лена” суола
Кирилл Алексеев: 2000 сыллар ортолоругар киин регионнары кытары ситимниир “Лена” федеральнай трассабыт саамай куһаҕан туруктаах суоллар ахсааннарыгар киирэр этэ. Билигин асфалланан атын хартыына буолла.
Егор Борисов: Бастатан туран, киэҥ-куоҥ сирдээх-уоттаах буоламмыт, биһиэхэ айан-суол кыһалҕата урут-уруккуттан турарын бэлиэтээн этиэм этэ. Ити ордук хотугу улуустарга сытыытык турар. Суолу оҥорууну кытары өрөспүүбүлүкэбит, улуустарбыт, нэһилиэнньэлээх пууннарбыт сайдыылара ыкса сибээстээхтэр. Нэһилиэнньэни таһынан бу боппуруоһу инвестордарбыт, биһиэхэ үлэлиир улахан хампаанньаларбыт, ыйыталаһаллар. Онон суолу-ииһи оҥоруу – инники күөҥҥэ турар боппуруостарбытыттан биир сүрүннэрэ.
Ирбэт тоҥҥо суол түргэнник алдьанар, ол иһин бу манна туспа технология, ньыма наада. Ол иһин кэлиҥҥи сылларга суолу-ииһи оҥорууга улахан болҕомтобутун уурабыт. Төһө кыалларынан үбүлээһини көрөбүт уонна федеральнай таһымҥа туруорсабыт.
2000 сыллар ортолоругар биһиги суолларбытын “өлүү суола” диэн ааттаан Россия киин, ону ааһан аан дойдутааҕы телевидениеҕа элбэхтик көрдөрөллөрө. 2012 с. РФ тырааныспарын миниистирин ыҥыра сылдьыбытым. Миниистир Максим Соколову “Лена”, “Халыма”, “Бүлүү” федеральнай суолларынан бэйэтин уруулга олордон айаннатан көрбүппүт. Онно кини суолбут хаачыстыбатын, туругун көрөн-истэн, кырдьык да, куһаҕан туруктааҕын итэҕэйэн, “Россия үрдүнэн саамай куһаҕан суол” диэн сүрэхтээн барбыта. Ити сырыы кэнниттэн Россия бырабыыталыстыбата биһиги суолларбытын атын хараҕынан көрөр буолбута. Ити биирэ.
Иккиһинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ суол фондата диэн олохсуйда. Урут 90-с сыллардаахха маннык фонда аһылла сылдьыбыта эрээри, сабыллан хаалбыта. Онон ити улахан хамсааһын саҕаланан, бигэ туруктанан эрэр.
Эрдэ Алдан, Нерюнгри олохтоохторун кытары көрсө сылдьан, 2018-2019 сс. асфалынан сылдьыаххыт диэн бэлиэтээн турабын. Кэлиҥҥи сылларга “Лена” федеральнай трассаҕа суол лаппа тубуста. Билигин Нерюнгри, Алдан оройуоннарыгар, Хаҥаласка, Мэҥэ Хаҥаласка үлэлэлэр бара тураллар. Балтараа сылынан үлэ түмүктэнэн, Алдаҥҥа диэри 4-5 чааһынан тиийэр буолуохпут. Этэргэ диэри, өрөбүллэргэ Алдаҥҥа баран хайыһардаан кэлэр кыахтаныахпыт. Федеральнай суоллар бары оҥоһуллан дьон-сэргэ айанныырыгар бары усулуобуйа баар буолуохтаах. Онуоха “Лена” трасса бастакынан олоххо киириэҕэ.
“Халыма” суола
Кирилл Алексеев: Ити үөһэ эппитин курдук, биһиги суолларбытын “өлүү суола” диэн ааттаабыттара. “Халыма” суола итиннэ төрүөт буолбута саарбаҕа суох. Урукку өттүгэр манна “черный прижим”, “желтый прижим” диэн кутталлаах сирдэр баар буоллахтарына, билигин ити өйдөбүл сүтэн эрэр.
Егор Борисов: “Халыма” федеральнай суола биһигини Магадан уобалаһын кытары ситимниир. Магадан уобалаһын губернаторын кытары Өймөкөөн кыраныыссатыгар диэри оҥорууну кэпсэтэн турабыт. Бу суол нэһилиэнньэҕэ наадатын таһынан, инвестордарбытыгар эмиэ наада. Ыраата барбакка эттэххэ, бу соторутааҕыта буолан ааспыт Илиҥҥи экономическэй форумҥа Өймөкөөҥҥө Тарыннааҕы сир баайдаах сири туһаҕа таһаарыы саҕаланна. Маннык бырайыактар Томторго, Өймөкөөҥҥө, Дьааҥы хайаларыгар наадалар.
Миниистир Максим Соколов Өймөкөөн диэки айаннаан иһэн айылҕатын, дьон-сэргэ хайдах олорорун көрбүтэ, суол-иис туругун бэрэбиэркэлээбитэ. Чуолаан, массыыналар кыайан ааһыспат сирдэрин көрбүтэ.
Билигин ити кыһалҕа суох буолла. “Халыма” трассатыгар хас да сиринэн муосталар тутулуннулар. Ол эрээри билигин икки муоста хаачыстыбата суохтук оҥоһуллубут буолан, өрөмүөннэнэ сылдьаллар. Билигин аны федераллары кытары үлэлэһэн, суолу салгыы тупсаран оҥорор сыал-сорук турар. Мэҥэ Хаҥаласка, Чурапчыга асфаллааһын үлэтэ саҕаламмыта. Бу үлэни сылтан сыл өссө хаҥатан иһиэхпит. Өрөспүүбүлүкэбит 100 сылын көрсө Тааттаҕа эмиэ асфальт ууруллуоҕа диэн былаанныыбыт. Онон билигин “Халыма” суола хонтуруолга сылдьар.
“Бүлүү” суола
Кирилл Алексеев: Бүлүүлүүр суолга эмиэ улахан үлэ бара турар. Горнайга диэри эмиэ асфальт уурулла сылдьар. Бу туһунан кэпсээ эрэ.
Егор Борисов: Бу суол Дьокуускайтан саҕаланан баран Иркутскай уобалас Марково сэлиэнньэтигэр кэлэн түмүктэнэр. Билигин Ньурбаҕа Марха өрүһү туоруур улахан муоста тутулла сылдьар. Ити улахан суолталаах буолуоҕа. Маны таһынан өссө үс муоста тутуллуохтаах. Бырайыагын федералларга туруорса сылдьабыт.
Горнай улууһугар аҕыйах сылтан бэттэх асфаллааһын саҕаланан, көннөрүү үлэтэ баран, суоллара быдан тубуста. Бу үлэ билигин да бара турар.
“Амма” суола
Кирилл Алексеев: Амма суолун туһунан үгүс киһи ыйыталаһар. Биллэн турар, ити сайыҥҥы сынньалаҥы, туризмы кытары сибээстээх. Бу суол хаһан өрөмүөннэниэҕэй?
Егор Борисов: Бу суол Дьокуускайы кытары Мэҥэ Хаҥалаһы, Уус Майаны сибээстиир. Суол оҥоруутун өрөспүүбүлүкэ суотугар оҥорон бүтэриэхтээхпит. Сүрүн үлэ Амма өрүстэн саҕалаан Уус Майаҕа диэри ыытыллар. Онон кэлэр сылларга Дьокуускай куораттан Уус Майаҕа диэри үчүгэй туруктаах суол баар буолуохтаах.
Ону сэргэ өрөспүүбүлүкэ суолларыгар сыһыаран эттэххэ, Бэрдьигэстээҕинэн Кэбээйигэ диэри тиийэр суолу оҥоруохтаахпыт. Кэлэр икки аҥар сыл иһигэр оҥорон бүтэриэхпит дии саныыбын. Онон уус майалар, кэбээйилэр сылы эргиччи сылдьар суолланыахтара.
Урукку сылларга “Умнас” өрөспүүбүлүкэтээҕи суолга болҕомто ууруллан, билигин Тиит Арыыга диэри айанныыр кыахтанныбыт. Билигин итини харыстыахпытын наада.
Манна даҕатан, федеральнай, өрөспүүбүлүкэ суолларын таһынан нэһилиэнньэлээх пууннар суолларыгар болҕомто ууруллубутун бэлиэтиир наадалаах. Бөһүөлэктэр икки ардыларыгар сырыы быстыбатын хааччыйыы үлэлэрэ бара тураллар. Бу сыалга диэн муниципальнай тэриллиилэргэ кыра да буоллар хас биирдиилэригэр үбүлээһин көрүллэр. Манна хамсааһын баран эрэр. Ити хамсааһын түмүктээх буолуутугар, биллэн турар, бириэмэ наада. Үбүлээһини көрөн судаарыстыбаннаспыт 100 сылын көрсө үлэбит түмүгэ көстүөҕэ дии саныыбын.
Кыһыҥҥы суол
Кирилл Алексеев: Мирнэй оройуонун Таас Үрэх бөһүөлэгин олохтоохторо суоллара алдьанан айанныыр кыахтара суох олорбуттарын туһунан суруйаллар. Суол-иис алдьаныыта ордук улахан массыыналар сылдьар промышленнай оройуоннарыгар чаастатык тахсар.
Егор Борисов: Айан-сырыы суох кэмигэр улахан массыыналар суолу-ииһи алдьаталларын эмиэ өйдүүр наада. Дьиҥэр, өрүс турар, суол-иис мөлтөх кэмигэр улахан массыыналар сылдьаллара бобуллар. Төһө эмэ буойуу-хаайыы баарын үрдүнэн, массыыналаахтар тоҕо тэпсэн кэбиһэллэр. Ити кыһалҕа Таас Үрэх суолугар ордук чаҕылхайдык көһүннэ. Улахан хампаанньалар таһаҕастарын таһан, алдьатан кэбистилэр. Ол түмүгэр мөлүйүөн, миллиард суумалаах үлэбит түмүгэ халтайга көтөр. Ону барытын саҥаттан оҥоруохха наада. Ол иһин манна икки өттүттэн эппиэтинэс баар буолуохтаах: суолу оҥорооччулар да, нэһилиэнньэ да, хампаанньа да өттүттэн.
Дьиҥэр, таһаҕаһы кыһыҥҥы суолунан таһар кыах баар ээ. Биһиги хас кыһын аайы өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 20 тыһыынчаттан тахса км саҥа суолу оҥоробут. Таһаҕаһы ханна суол алдьаммытын кэннэ буолбакка, эрдэ таһан кэбистэххэ тоҕо табыллабатый? Оччотугар суолларбыт да мөлтүү-ахсыы тураллара кыччыа этэ. Бу маны быһаарыыга бырабыыталыстыба, суол министиэристибэтэ сүбэлэһэн сөптөөх суолу тайаныахтара дии саныыбын. Онон бу Таас Үрэх эрэ кыһалҕата буолбатах, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барытынан баар.
Дьокуускай уулуссалара
Кирилл Алексеев: Дьокуускай куорат суолун-ииһин оҥоруу кэлиҥҥи сылларга балысханнык баран эрэр. Итиннэ куорат сайдыытыгар анал ыйаах таһаарбытыҥ төһүү күүс буолла. Билигин уулуссаларбыт хайдахтарый? Куорат таһыгар хаһан үлэ барыаҕай?
Егор Борисов: Дьокуускай куорат сайдыытыгар туһулаан 2014 с. анал ыйаах таһааран турабын. Онно, бастатан туран, уулуссалары бэрээдэктииргэ, оҥорорго болҕомто ууруллуохтааҕын бэлиэтээбитим. Билигин кырата 5 млрд солк. суумалаах үбүлээһин баран, куораппыт уулуссалара оҥоһуллуохтаахтар.
Манна даҕатан эттэххэ, кыбаарталлар уулуссаларын оҥорууга федеральнай бырагарыымаҕа быйылгыттан саҕалаан биһиги өрөспүүбүлүкэбит кыттан үбүлээһини номнуо ыллыбыт. Бу бырагарыыманан кыбаартал иһинээҕи суоллары оҥоруу барыаҕа.
Кытыы уулуссалар тустарынан эттэххэ, киһи да, массыына да кыайан сылдьыбат сирдэригэр суолу көннөрөн, бадараан, чалбах суох буоларын хааччыйыахха наада. Бастаан ону ситиһиэххэ. Онтон салгыы оҥоһуллан иһиэҕэ.
Түмүккэ, суол-иис хаачыстыбатын туһунан этиэхпин баҕарабын. Билигин да киин куораппыт уулуссаларын барытын оҥорон бүтэрэрбит ыраах. Ол эрээри билигин тутан олорор тэтиммитин ыһыктыбакка, өссө түргэтитиэхпитин наада. Бэдэрээттэһэн үлэлэһэр тэрилтэлэри хонтуруоллуохха. Уһатан-кэҥэтэн иһиилэрин, ситэтэ суох бырайыактарын көрүөххэ, хонтуруоллуохха.
Аграфена КУЗЬМИНА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru.