Ороһуоспанан эҕэрдэлиир аккырыыкканы Англия худуоһунньуга Добсон 1794 сыллаахха уруһуйдаан доҕоругар бэлэхтээбит. Аккырыыккаҕа кыһыҥҥы айылҕаҕа харыйа таһыгар дьиэ кэргэн сынньана сылдьарын оҥорбут.
Онтон элбэх ахсаанынан бэчээттэммит аккырыыкка Англияҕа 1840 сыллаахха атыыга тахсыбыт. Бу аккырыыкканы судаарыстыба чунуобунньуга сэр Генри Коул худуоһунньук доҕоругар Джон Хорслига үлэһэн оҥотторбут. Хорсли сэр Генри Коул дьиэ кэргэнинээн Ороһуоспаҕа остуол тула бырааһынньыктыы олороллорун уруһуйдаабыт. Аккырыыкка кытыыларын бу дьиэ кэргэн аһыныгаһын, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүөнү баҕарарын, көмөлөһөрүн санатар хартыыналарынан ситэрэн-хоторон биэрбит. Онно көстөрүнэн, бу дьиэ кэргэн дьадаҥыларга аһынан-үөлүнэн, таҥаһынан көмөлөһөр эбит. «Бэһиэлэй Ороһуоспанан уонна дьоллоох Саҥа дьылынан!» диэн эҕэрдэлээх аккырыыкканы дьоннор улаханнык сэргээн, сөбүлээн хамаҕатык атыыласпыттар.
Биллэн турар, Арассыыйаҕа бу үтүө үгэс Англияттан “силис тардыбыт”. Атыыһыттар суруга-бичигэ суох аккырыыкканы ылан баран, дойдуларыгар аҕалан эҕэрдэ тыллаан-өстөөн биэрэллэр эбит. Оччолорго аккырыыкка сыаната биир солкуобайтан үөһэ атыыланар.
Эҕэрдэ аккырыыккалары Арассыыйаҕа оҥорорго, мас сутукатыгар уруһуйдуур үгэстээхтэрэ тирэх буолбут. Онно үксүн дьоллоох дьиэ кэргэн мөһөөччүктээх харчыны кууһан олорорун уруһуйдаабыттара туһаныллар эбит. Сыыйа Саҥа дьылы санатар кыһыҥҥы кэрэ айылҕа, кырыа, тоҥуу хаардаах ойуур, таҥара дьиэтэ уруһуйдаахтар болҕомтону улаханнык тардар буолбуттар.
Онон, бастакы эҕэрдэ аккырыыкка Арассыыйаҕа аан бастаан хаһан баар буолбутуй диэн ыйытыы үөскүүр. Манна сорохтор, Арассыыйаҕа Саҥа дьыллааҕы аккырыыкканы 1901 сыллаахха худуоһунньук Николай Карамзин оҥорбута диэн бигэргэтэллэр. Оттон сорох источниктарга, худуоһунньуктар Петербурдааҕы академияларын бибилэтиэкэрэ Федор Беренштам 1912 сыллаахха Саҥа дьыл аккырыыккатын толкуйдаан оҥорбута диэн суруллар.
Сардаана БАСНАЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар: интэриниэттэн.