Cахалыы тыллаах хаһыат төрүттэммитэ 95 сыла бэлиэтэммит эбит буоллаҕына, Рена Шестакова «Кыым» уонна «Саха сирэ» хаһыаттарга 48 сыл үлэлээн, историяҕа киириэн сөптөөх холобурга сылдьар киһинэн буолар. Рена Прокопьевна бэчээт уорганыгар өр сыллаах үлэтин туһунан кэпсиирин билиһиннэрэбин.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
«60-с сыллар саҥаларыгар Өлүөхүмэ тыаларыттан хомуллубут тулаайах оҕолор үөрэнэр Токко интэринээт-оскуолатын бүтэрээччилэр «оскуола-производство-үрдүк үөрэх» девизтээх олохторун суолун тэлэр кэмнэрэ үүммүтэ. Рена дьүөгэлэринээн Дьокуускайга үөрэх туттарса кэлбитэ. Ол эрээри эдэркээн кыыс, бэйэтэ да билбэтинэн, обкомолга кэлбитэ. «Оччолорго сытыы да эбиппин. Баҕар, оскуолаҕа хомсомуол сэкирэтээринэн үлэлээбитим таайбыта буолуо. Онно тиийбитим «Хоту оройуоннарга култуура эйгэтигэр үлэлиир ыччаттарга хомсомуол путевкатын биэрэбит» диэн биллэрии ыйанан турара. Мин, ынах кутуругун тута сылдьыбыт кыысчаан, «хайдах көмөлөһөр-өйүүр киһитэ суох үөрэххэ тардыһыамый? Таҥас-сап наада, бэйэбин бэйэм ииттиэхтээхпин» диэн санаалаах путевка көрдөөбүтүм. 19 саастаах кыыс бэйэбин бэйэм ииттинэр суолбун итинник быһаарбытым. Тугу үлэлиирбин билбэппин. Арай, хоту култуура эйгэтигэр үлэлиэхтээхпин эрэ диибин. Тиксиигэ борохуотунан 4-5 хонугу быһа устан тиийдибит. Онно «Станнаах хочото» («Стан» диэн тылтан ааттаммыт) диэн кыракый нэһилиэккэ кулууп сэбиэдиссэйинэн анаатылар. Аны онно, күн-дьыл туруга мөлтөҕүттэн, Тиксиигэ биир ыйы быһа хаайтаран баран тиийдим. Дьылҕам быата тартаҕа, ол сиргэ олус бэркэ үлэлээн,олоҕум аналын көрсөн, оҕолонон быр бааччы ыал буола түстүм».
Булуҥтан «Кыым» хаһыакка кэлиим төрүөттээх этэ. Оҕобут ыалдьан куоракка көрдөрө кэлбиппит. Оччолорго үлэ көрдөөн, арааһа, биллэриинэн быһыылааҕа, «Кыымҥа» эрэдээктэр сэкирэтээринэн киирэн хаалбытым. Ити 1967 сыллаахха этэ. Эрэдээктэр — Савва Томскай. Сэкирэтээр үлэтэ билиҥҥинэн тэрилтэ каадыр отделыгар тэҥнээҕэ. Үлэ киниискэтин, личнэй дьыалалары толорор этим. Үлэҕэ ылалларыгар эрэдээктэри солбуйааччы Лука Колесов: «Массыыҥкаҕа бэчээттиигин дуо?» — диэн ыйытта. Онно холку баҕайытык: «Бэчээттиир инибин», — диэбитим. Оччолорго ол массыыҥкаҕа үлэлиири сатааһыным, миигин аһатар килиэппинэн буолуоҕун сэрэйбэтэҕим даҕаны. Сахалыы бэчээттииргэ үөрэммитим олохпун тосту уларыппыта. «Кыымҥа» түөрт машинистка баара. Бары саастаахтар. Сэрии саҕаттан үлэлээбиттэр кытта бааллара. Приемнайга сэкирэтээрдии сырыттахпына, машинистка үлэтэ тахсыбытыгар миигин онно көһөрөн кэбистилэр. «Кыымҥа» үлэлиир кэмим барыта үчүгэй этэ. «Хомуньуусум ол көстөн турар» диэбиттэригэр дылы, дьоллоох да кэмҥэ олорон ааспыппытын билбэккэ хаалбыппыт. Кэлэктииппит наһаа иллээх этэ. Оччолорго ыһыах диэн өйдөбүл суоҕа. Эрэдээксийэнэн бэс ыйыгар тыаҕа тахсан ыһыахтыыр этибит. Өссө «Күөх хонууга» күргүөмүнэн киирэн оттоон тахсарбыт».
«Саамай дьиктитэ баара, биир да параакка сылдьыбат этибит. Эрэдээксийэ үлэһиттэригэр параад күн үлэлэрин үгэнэ. Машинисткалар былдьаһыкка сылдьабыт. Бэҕэһээҥҥи нүөмэрбитин оҥоробут. Ол кэнниттэн тута, бырааһынньык хайдах ааспытын, сарсыҥҥы хаһыат матырыйаалларын массыыҥкаҕар табыганнаппытынан бараҕын. Суруналыыстар параад буола турдаҕына, дакылаатчыт тугу саҥарбытын эйиэхэ тута аҕалан иһэллэр. Оройуоннартан иһитиннэрии хомуйан, өрөспүүбүлүкэ бырааһынньыгын түмүктүүгүн. Аны Москватааҕы демонстрацияны суруйуохтаахтар. Онон түүннэри үлэлииргэ күһэллэҕин. Ол баар эрэйэ! Москваҕа Кыһыл болуоссакка тыл этэн бүппүттэрин кэннэ, телетайп лиэнтэтэ олох түүн кэлэр. ТАСС матырыйаала кэлээтин кытта, тылбаасчыттар үлэлэрэ саҕаланар. Онно телетайп массыынатыттан иһитиннэриини хостуу-хостуу тута тылбаастаан иһэллэр. Дьэ, онно араас тылбаасчыт бары баара».
» Тута тылбаас диэн олох атын көрүҥ: араас билиилээх, таһымнаах дьон буоллахтара. Кэлиҥҥи тылбаасчыттар телетайп ыыппыт матырыйаалларын тутаат, ааҕан, үрдүгэр бэлиэтэнэн баран машинисткаҕа кэлэр этилэр. Уруккуларыҥ оннук буолбатахтар. Телетайп лиэнтэтин кытта биир тэҥҥэ үлэлииллэрэ. Оччолорго сыалай бырастыына саҕа балаһалар кэлэллэрэ. Улахан бырааһынньыктар дакылааттара оннук кээмэйдээх этилэр. Биир да этии кылгатыллыа, быстыа суохтаах, тылыттан тылыгар тылбаастанар. Ол диэн «ничего». Саамай кытаанаҕа, биир кыракый хоско биэс киһи тэҥинэн олорон тылбаастыыр, ону биэс киһи тэҥинэн массыыҥкаҕа талар. Дьэ, ити курдук кус-хаас саҥатын, массыыҥка тыаһын ортотугар үлэ күөстүү оргуйар. Оччолорго бэйэ-бэйэҕэ мэһэйдэһэр туһунан санаабаккын даҕаны. Эгэ, аралдьыйар диэн кэлиэ дуо? Болҕомтоҥ бүтүннүү бэйэҥ тылбаасчыккар эрэ. Ол да иһин буолуо, биһиэхэ саамай устугас үлэ машинистка идэтэ этэ. Үгүс дьахтар үлэ тэтимин да, усулуобуйатын да тулуйбакка барбыта. Аны ол быыһыгар кэрэспэдьиэннэриҥ бааллар. Уочарат кытаанаҕа буолааччы».
«Үгүстэрэ ыстатыйаларын машинистканы кытта олорон «суруйалларын» ордороллоро. Үчүгэй суруналыыс машинисткаҕа уон эрэ сүрүн тыллаах кэлэрэ. Уонна кураанах кумааҕытын иннигэр уктан олорон, ол уон тылынан сирдэтэн, эйиэхэ бэйэтин санаатын этэ олорор. Онно хомоҕой тыллаах суруналыыска ыстатыйата, ырыа ылланарын курдук, бэйэтэ ис иһиттэн тахсан иһэр. Оттон сорох киһи киэнэ бэрт эрэйинэн тахсар, бүттэр бүтэн биэрбэт. Оччотугар иккиэн: кэрэспэдьиэн да, машинистка да эрэйдэнээччибит. Онно суруналыыс киһиэхэ саамай улахан баайынан тылын саппааһа буоларын өйдөөбүтүм. Күн аайы тахсар хаһыат буолан, үлэбит эрэсиимэ «күннээҕинэн» буолара. Мунньахтан, күрэхтэһииттэн кэлээт: «Чэ!»,— диэтилэр да, сонно табыгыраппытынан бараҕын».
«Оччолорго суруналыыстар, сүрүннээн, дьиэлэригэр суруналлара. Сарсыарда, күнүс сорудахха сылдьаллар. Ол иһин, үгүстэрэ түүн чуумпуга суруналларын сөбүлүүллэрэ. Сарсыарда үлэ машинистканы былдьаһыыттан саҕаланар. «Кыымҥа» оройуон хаһыатын оскуолатын ааспыт, онно хас да сыл үлэлээбит үөрүйэхтээх эрэ дьоннору ылаллара. Оччолорго обкомҥа пропаганда отдела диэн баара. Ол отдел иһинэн бэчээт сектора үлэлиирэ. Каадырдары кинилэр «хамнаталлара». Аны «Кыымҥа» оройуон хаһыаттарыгар үлэлиир уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэри сотору-сотору анаан ыҥыран, сэминээрдэри тэрийэллэрэ. Оттон улахан промышленнай уонна хас да хотугу оройуону холбоон, анал хамнастаах собкордары туталлара».
«Өрөспүүбүлүкэ сахалыы тыллаах хаһыаттарын үлэһиттэрэ биир сомоҕо буолуохтарын наада. Бастакы саха суруналыыстарын ааттара умнуллубакка, кинилэр айар олохторо үйэтитиллэн, «саха суруналыыстыката» диэн өйдөбүл өрө көтөҕүллэрэ буоллар. Сайдыылаах олох ухханыгар бу олус суолталаах өйдөбүл сүтэн симэлийэн хаалыа диэн долгуйабын. Судаарыстыбаннай да, чааһынай да сахалыы тыллаах хаһыаттарга үлэлиир эдэр көлүөнэ хаһыатчыттар бэйэ-бэйэҕитин өйдөһөн, өйөһөн, тыл-тылга киирсэн, сахалыы тыллаах хаһыаттаргытын сайыннарарга дьулуһуҥ, саха суруналыыстыкатын чиэһин өрүү инники күөҥҥэ илдьэ сылдьыҥ!».
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru