Тоҕо эрэ Бүлүү бөлөхтөрү тордурҕас тоҥус хааннаахтар, харыйаны таҥнары соспут курдук өһөстөр, кыыһырдахтарына сутуруктарынан быһаарсаллар диэн сыана быһааччылар баар буолаллар. Эбэтэр эмиэ Ньурбатын хаанын киллэрдэ диэн буолар. Ол эрэн, Бүлүү эбэ сүнньүнэн былыр былыргыттан саха уутуйан олорор түөрт улахан улууһа баар.
Былыргы дьыллар быдан уорҕаларыгар ити эҥээртэн төрүттээх Ньырбакаан диэн тоҥус кыыһа Тыгын Дархан аҕатыттан Мунньан Дархантан түөрт уолу төрөппүтэ. Ол эрэн, халыҥ Хаҥаластары кытта батыспакка, кинилэргэ иннин биэрбэккэ уолаттарын илдьэ арҕаа диэки куотан, Сунтаар, Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү улуустарын төрүттээбитэ.
Ньурба саамай кытыы нэһилиэгин, Хатыы (Мэҥэдьэк) олохтооҕо, СӨ Култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Яковлевич Таҥхаров-Чаҕылык сээркээн сэһэнньиттэртэн истибитин, архыып, мусуой докумуоннарын олоҕун устатын тухары кичэйэн хасыһан мунньубут баай матырыйааллаах төрүччүтүн үс кинигэтэ «Бичик» кыһаҕа бэчээттэнэн таҕыста.
Бу сүдү үлэ биһирэмэ сахалартан бастакы төрүччүнү оҥорбут Иван Яковлевич төрөөбүтэ 80 сылыгар ананан кулун тутар 28 күнүгэр «Арчы» дьиэтигэр ыытылынна.
Үс томнаах төрүччү кинигэтэ Тыгын Дархан күтүөтэ түүлээх түҥүрдээх Түлүөн ойуун саҕаттан күн бүгүҥҥэ диэри үс хайысханан ийэ-аҕа уустарынан салҕанан оҥоһуллубут. Манна таба иитиитинэн дьарыктанар тоҥ биистэр, тигиилээх сирэйдээх дьирикинэй омуктар эмиэ киирбиттэр.
Ааптар бииргэ төрөөбүт убайа, 89 хаарын уулларбыт Егор Яковлевич: “Уйбаан төрүччүнү оҕо сааһыттан хомуйбута. Кулуупка үлэлиир этэ, хаһыат ыстатыйаларын кырыйан мунньан иһэрэ. Кини чинчийэн үөрэппитинэн, Мэҥэдьэк – былыр ломууттар, майааттар, дьирикинэйдэр, ньурундулар, тоҥ биистэр сирдэрэ эбит. Кинилэр инчэҕэй таба иҥиирин кырааскалаан баран сап курдук иннэҕэ иилэн, сирэйдэригэр тиктэллэрэ. Индеецтэр курдук. Хаҥалас диэкиттэн сахалар Тыгын Дархантан күрээн кэлин кэлбиттэр. Түүлээх түҥүрдээх Түлүөн ойуун икки уолуттан биирэ Ньурбалары, биирэ Сунтаардары төрүттээбит. Төрүччү үс аҕа уустарынан арахсан оҥоһуллубута. Ньурбалар төрүттэрэ бары тоҥустар буолбатах, Хаҥаластан кэлбит сахалар эмиэ бааллар», — диэн аарыма кырдьаҕас былыргыны ахтан-санаан ааста.
«Ньурба улууһугар соҕотох төрүччү «Дьөһөгөй оҕото» култуура түмэлигэр сүүрбэччэ сыл харалла сытар. Сахабыт сирин араас улуустарыттан Мэҥэдьэккэ кэлбит артыыстар, үлэ дьоно бары итинтэн бэйэлэрин төрүттэрин булаллар, кэлин төлөпүөнүнэн сураһаллар. Эдэр режиссер Руслан Тараховскай, Багдарыын Сүлбэ, «Бичик» дириэктэрэ Август Егоров, историк Егор Алексеев, Сэбиэскэй былааһы олохтоспут Степан Васильев бары биһигиттэн төрүттээхтэр», — диэн Тамара Дмитриева, Мэҥэдьэк нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, СӨ Култууратын туйгуна киэн тутта кэпсээтэ.
“15-16 үйэттэн силистэнэн-мутуктанан тахсыбыт төрүччү нэһилиэк аайы баар буолбатах. Үйэ саас тухары хаалар дьоһун үлэ оҥоһулунна. Билигин куоракка аймах аймаҕы кытта билсибэт, үксүн икки эрэ көлүөнэ ыкса алтыһаллар, бииргэ төрөөбүттэргин уонна кинилэр оҕолорун кытта сибээстэһэҕин. Үһүс-төрдүс көлүөнэни букатын да билбэппит. Саха сиэринэн сэттис көлүөнэҕэ диэри аймаххын кэргэн ылыа суохтааххын. Биһиги төрүттэрбитин билбэппититтэн хаан буккуһуута үгүс, ити омук кэхтиитигэр тиэрдэр. Онон, төрдүбүтүн-ууспутун билиэхпитин наада. Былыр сахалар итини билэн, кийиит кыыһы ыраах сиртэн сүктэн аҕалар этилэр.
Биһиги киэн туттар киһибит Чаҕылык Уйбаан төрөөбүтэ 80 сылыгар уонна Хатыы холкуоһун бэрэссэдээтэлэ, Бочуот знага уордьан кавалера Ион Егоров, Уһун Дьуона төрөөбүтэ 125 сылыгар Хатыылар төрүччүлэрэ үс кинигэнэн тахсыбытын биһирэмэр куоракка олорор биир дойдулаахтарбыт элбэх киһи мустубута үйэлээх үлэ салҕанар үтүө кэскиллээҕин кэрэһилиир», — диэн Август Егоров санаатын үллэһиннэ.
Ол иһин даҕаны, сахалар саҥа киһини кытта билсэллэригэр тута кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын диэн ыйыталлар. Бэйэтин төрүттэрин билэр, ытыктыыр киһи бөҕө силистээх, чиҥ мутуктаах буолар.
Марианна ТЫРТЫКОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru