“СӨ АПК-ын сайыннарыы стратегическай хайысхаларын туһунан” Ил Дархан Ыйааҕын барыла оҥоһуллан, билигин министиэристибэлэринэн сөбүлэһиннэриигэ сылдьар. Бу туох ис хоһоонноох докумуонуй? Миэстэ кэмчитинэн, тыа сирин олохтоохторун үгүстэрин таарыйар, долгутар өрүттэрин эрэ мантан аллара ойута тутан көрүөҕүҥ.
edersaas.ru
Ыйаах өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин экэниэмикэтигэр төрүт буолуохтаах агропромышленнай комплекс ырыынакка күрэстэһэр дьоҕурун үөскэтэр туһугар 2016 с. муус устар 26 күнүгэр ылыллыбыт Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы сокуонун олоххо көдьүүстээхтик киллэрээри ылыллара итиэннэ маннык сыаллар чорботуллаллара ыйыллар:
АПК көдьүүһүн үрдэтиигэ үстүрүмүөн быһыытынан тыа хаһаайыстыбатын сыыппараҕа киллэрии уонна салайар тиһиги чочуйуу;
АПК-ы ресурсаларынан хааччыйыы көдьүүһүн улаатыннарыы;
тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин хамнастарын урутаан үрдэтэн туран, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын бэйэҕэ турар ороскуотун намтатыы;
бааһына уонна ходуһа сирдэри кэҥэтии, өҥсүтүү;
саҥа тиэхиньикэнэн сэбилэнии уонна технологияны тупсарыы суотугар сүөһү иитиититтэн ылыллар бородууксуйаны элбэтии;
бэйэ оҥорон таһаарар олохтоох аһынан-үөлүнэн өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин хааччыйыы таһымын улаатыннарыы.
Министиэристибэ боломуочуйаларын төттөрү көрдүүр
АПК-ы салайыы тиһигэр Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин баһылыыр-көһүлүүр оруола хаттаан сөргүтүллэрэ торумнанар. Ол курдук, олохтоох дьаһалталар тыа хаһаайыстыбатын үлэтин өйөөһүҥҥэ көрүллэр судаарыстыба сорох боломуочуйаларын бэйэлэрэ дьаһайалларын тохтотон, улуустардааҕы (куораттардааҕы) тыа хаһаайыстыбатын департаменнарын (управлениеларын) туһааннаах министиэристибэҕэ төттөрү биэриэхтэрэ. Санатан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ 34 муниципальнай оройуонугар уонна Дьокуускай куоракка 2012 сыллаахтан судаарыстыба сорох боломуочуйалара бэриллэн тураллар. Муниципальнай тэриллиилэргэ тиксэриллэр субвенция кээмэйэ 2017 с. 3,9 млрд солкуобайга тиийэ улааппыта. Ол гынан баран, хомойуох иһин, аһы-үөлү оҥорон таһаарыы көрдөрүүтэ үрдүөхтээҕэр сылтан сыл таҥнары түһэ турар. Онон маннык дьаһаныы көдьүүһэ суоҕун көрдөрдө.
Тыа хаһаайыстыбатын үлэтин өйүүр фонда тэриллиэҕэ
Тэриллиилээх бөдөҥ хаһаайыстыбалар үлэлэрин салайыыны күүһүрдэр инниттэн аһаҕас акциялаах уопсастыбалар истэригэр өрөспүүбүлүкэ интэриэһин көрөр бэрэстэбиитэллэр – идэтийбит бэрэбиэркэлээччилэр уонна ревизордар киллэриллиэхтэрэ. Хаһаайыстыбалары үп-харчы өттүнэн чэбдигирдии дьаһалларын олоххо киллэриигэ маннык дьаһаныы эмиэ тоҕоостоох буолуоҕа. Тутаах инвестбырайыактары өрөспүүбүлүкэ кыттыылаах олоххо киллэрэргэ хаһаайынныыр уопсастыбалар үптэрин-астарын түмүү эрэйиллэр. “Туймаада” АУо ҮХАПХ базатыгар тыа хаһаайыстыбатын үлэтин өйүүр фонда тэриллиэҕэ. Фонда сыл аайы СӨ тэрилтэлэри үп-харчы өттүнэн туруктарын бигэтитэр уонна сайыннарар фондатыттан, ону тэҥэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн толоруллуоҕа.
Кэпэрэтиип ахсаана чопчуланыа
Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ Баай-дуол уонна сир сыһыаннаһыыларыгар министиэристибэттэн тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сиргэ сыһыаннаах судаарыстыба биир кэлим бэлиитикэтин ыытар боломуочуйаларын хамнастаах үлэһиттэрин кытта төттөрү көрдүүр. Оччоҕуна тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сири ааҕыы уонна өҥүн тупсарыы, туһаныы көдьүүстэрин үрдэтиэ үһү.
Кэтэх уонна бааһынай хаһаайыстыбалаахтар сүөһүнү-сылгыны иитиигэ, тыа хаһаайыстыбатын сирин туһаныыга, тупсарыыга итиэннэ аһы-үөлү, түүлээҕи, сир аһын туттарыыга, таҥастааһыҥҥа уонна батарыыга кэпэрээссийэлэһэллэрин тупсарар туһуттан тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрин уонна ревизиялыыр сойуустарын үлэлэрин биир сүрүҥҥэ киллэрии ыытыллыа. Ол АПК иһитиннэрэр-сүбэлиир киинин базатыгар тыа хаһаайыстыбатын кэпэрээссийэтин регионнааҕы киинин тэрийии, “Дьоҕус уонна орто урбаан” федеральнай нацбырайыакка кыттыы уонна үлэлии олорор тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэрин саҥаттан ааҕыы чэрчилэринэн ситиһиллиэхтээх. Билиҥҥи туругунан, нолуок учуотугар 517 кэпэрэтиип турар гынан баран, 2017 сыллааҕы статотчуотун 323 кэпэрэтиип туттарбыт, министиэристибэҕэ 253 кэпэрэтиип отчуоттаабыт, оттон Биир кэлим реестргэ 144 ПК киллэриллибит, ол эбэтэр ревизиялыыр сойуус чилиэнэ итиччэ эрэ.
Сири-уоту оҥостон — үрдүк үүнүүгэ
АПК-ы сайыннарыы стратегиятыгар бааһына уонна ходуһа сирдэри кэҥэтиигэ, өҥнөрүн тупсарыыга 7 хайысха быһаарылынна. Ол курдук, 2019-2023 сс. 1 млрд 392 мөл. солк. мелиоративнай уонна култуурунай-тэхиньиичэскэй үлэлэри ыытыыга угуллан, 23 тыһ. гектар ходуһа сирэ туһаҕа таһаарылыннаҕына, 46,5 тыһ. туонна от эбии (2018 сылга 490 тыһ. т оттоннубут) бэлэмнэниллэр кыахтаныа. Маны таһынан 5 тыһ. гектардаах быраҕыллыбыт бааһынаны чөлүгэр түһэриигэ 91,4 мөл. солк. көрүллэн, эбии 20,5 тыһ. туонна от ылыллыа. Өссө сааскы ууну хаайан халытар систиэмэлэри тутуу уонна өрөмүөннээһин түмүгэр нүөлсүтүллэр иэн 11,4 тыһ. гектартан 15,5 тыһ. диэри итиэннэ ууну түһэрэн куурдуллубут сир иэнэ 26,4 тыһ. гектартан 45,4 тыһ. диэри кэҥиэхтээх. Бу былааннаммыт үлэ 5 сыл толору ыытылыннаҕына, нүөлсүтүллэр ходуһаттан 3,5-4 тыһ., ууттан босхоломмут ходуһаттан 29,1 тыһ. туонна дороххой аһылык эбии ылыллара сабаҕаланар.
Инники 5 сылга олус улахан сорук өрөспүүбүлүкэ сиэмэ үүнээйинэн бэйэтин хааччыныытыгар турар: бурдук сиэмэтин оройуоннаммыт суордунан 100 % (2,3 тыһ. т), хортуоппуйунан 30 (2,9 тыһ. т), сүөһү аһылыгын култууратынан 73 %-ҥа диэри хааччыныах кэриҥнээх. Билигин олохтоох сиэмэнэн бурдукка 18,5, сүөһү аһылыгар 2,1, хортуоппуйга 3 эрэ бырыһыанын хааччынар буоламмыт, кэлии сиэмэ Саха сирин кылгас сайыныгар уонна тоҥ сиригэр дьүөрэтэ суоҕунан үүнүү быстар мөлтөх.
Торумнаммыт кирбиини олоххо киллэрэргэ сиэмэ-селекция киинин тутууга 53 мөл. солк., бурдугу, хортуоппуйу уонна элбэх сыллаах оту үүннэриигэ хайысхалаах анал сиэмэ хаһаайыстыбаларын материальнай-тэхиньиичэскэй базаларын хаҥатыыга 373 мөл. солк. угуллуоҕа. Ону тэҥэ суортары тургутар учаастактар уонна агрохимическай сулууспа базаларын бөҕөргөтүүгэ 42,5 мөл. солк. наада.
Сайдыыга хардыы бэйэттэн тутулуктаах
Сүөһүттэн ылыллар аһы-үөлү дэлэтиигэ сүрүн болҕомто саҥалыы тэхиньиичэскэй сэбилэниигэ уонна технологияны тупсарыыга ууруллуо. Ил Дархан Сайылык күнүн мээнэҕэ биллэрбэтэ. Кэлэр 5 сылга 100-түү ынаҕы ыыр 100 механизированнай сайылыгы тутууга 500 мөл. солк. ороскуоттанарыттан 350 мөлүйүөнүн өрөспүүбүлүкэ кыттыгас үбүлүө. Маны сэргэ 6 тыһ. сүөһү кыстыыр 48-тан итэҕэһэ суох механизированнай ферманы тутуу былааннанарыгар ороскуота 2 млрд 18 мөл. солк. тэҥнэһэр, бу кээмэйтэн 98,5 бырыһыанын өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай бүддьүөттэртэн толуйарга торумнууллар.
Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru