Сайын буоллар эрэ табаһыттар сэлии муоһун хомуйа баралларын эбэтэр уоран хомуйар түмүгэр төһө эмит сэлии муоһа омук сиригэр таһаарылларын туһунан үһүйээни балачча истэн кэллэхпит. Ис дьиҥэр киирдэххэ, сэлии муоһун балаһыанньата хайдаҕый?
Лицензия бэриллэр
Чахчы, сэлии муоһа, уҥуоҕа, кырамтата хоту, Арктика улуустарыгар, хостонор. Промышленность уонна геология министиэристибэтин чахчытынан, манна 500 тыһ. т сэлии муоһун саппааһа, эбэтэр Бүтүн Россияҕа баар сэлии муоһун 80 % сытар.
Сойуус ыһыллыаҕыттан Сэлии национальнай пуондата уурайан, сэлии муоһун хостооһун лицензияламмат буолан, дьыала дьаалатынан устубута. Геологияҕа уонна сиртэн хостонор баайга Судаарыстыбаннай кэмитиэт 2003 сылтан саҕалаан аҕа ууһун общиналарыгар, биирдэм урбаанньыттарга сэлии муоһун хомуйар көҥүлү биир сылга болдьохтоон биэрэр буолбута. Ити сыл 23 лицензия бэриллэн, 14,7 т сэлии муоһа хомуллубута, итинтэн өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр 247 тыһ. солк. (6 %) нолуок киирбитэ. Сылтан сыл көрдөрүү үрдээн иһэр, ол курдук 2007 с. 33,4 т сэлии муоһа хомуллубута. Былырыыҥҥыттан лицензия биэс сылга болдьохтонно. 2013 с. — 20,3, 2015 с. — 108, 2016 с. — 81 туонна сэлии муоһа хомуллан туттарыллыбыта.
Сокуон хараҕынан
Сэлии фаунатын палеонтологическай матырыйаалларын хомуйуу «Хостонор баай туһунан» федеральнай сокуон ыстатыйаларынан уонна Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин Бэрээдэгинэн сүрүннэнэр. Онно тирэҕирэн, сэлии муоһа өрөспүүбүлүкэ «Роснедра» Саха сиринээҕи салаатын кытары ылыммыт быһаарыыларыгар олоҕуран хомуйуллар.
Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата РФ бырабыыталыстыбатыгар дойду хотугу өттүгэр итиэннэ Саха сиригэр сэлии муоһун хомуйуу үгэһин, урукку уопуту, тустаах эрэгийиэннэр уратыларын учуоттаан, сэлии муоһун, уҥуоҕун хостооһуну, хомуйууну, эргитиини сүрүннүүр анал сокуону ылынарга туруорсубута. Сэлии уҥуоҕа, уҥуоҕун кырамтата көстүбүт учаастактарын олохтоох суолталаах хостонор баайга, оттон муостаах учаастактары бүттүүн туһаныллар хостонор баайга (биолитка) киллэрэргэ эппитэ. Ол билиҥҥитэ өйөнүллэ илик.
Былырыын атырдьах ыйыгар «Роснедра» уонна өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата хостонор баайы туһаныы эйгэтигэр сорох боломуочуйалары тыырсар, ол иһигэр Саха сиригэр минералогия, палеонтология уо.д.а. геология коллекцияланар матырыйаалларын хомуйууга боломуочуйаны өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар биэрэр туһунан сөбүлэһиини түһэрсибиттэрэ.
Кыаһылыыр кыһалҕалар
Сэлии муоһун хомуйарга көҥүл лицензиянан бэриллэр диэтибит. Ол эрээри бу «тэрили» ылыы «ноолордоох». Бастатан туран, учаастактары сыһыарыы балакыытата элбэх уонна уһун кэми эрэйэр. Туттарыллар муос ахсаана хааччахтанар буолан, биир киһи лицензияны уонча учаастакка ылар. Ол эрээри, муоһу букатын атын сиртэн хомуйар, түмүгэр сокуон кэһиллэр, сымыйа отчуот үксүүр. Иккиһинэн, лицензия көрдүүр тэрилтэ тиэхиньикэлээх, үптээх-харчылаах, анал билиилээх исписэлиистээх буолара ирдэнэр. Сүрүн дьарыгын (таба иитиитин, бултааһын, балыктааһын) таһынан сэлии муоһун хомуйан эбии дохуоттанар общинаҕа эбэтэр олохтоох биирдэм урбаанньыкка ити кыаллыбата чахчы. Түмүгэр кинилэр атын сиртэн кэлбит элбэх харчылаах урбаанньыкка киирэн биэрэргэ күһэллэллэр. Түмүгэр сыллата уонунан туонна сэлии муоһа өрөспүүбүлүкэ таһыгар таһаарыллар… Аны муоһу хостоору өрүс, күөл кытыытын улахан кыамталаах носуостарынан үрдэрии айылҕаҕа хайдах дьайарын, төһө айгыратарын ким ааҕан көрбүтэй?
Аан дойдутааҕы сэлии киинэ
Сэлии муоһа, уҥуоҕа эрэ буолбатах, түҥ былыр үөскүү сылдьыбыт носорогтар, бизоннар, хайа хаспаҕын хахайдарын уо.д.а. кыыллар кырамталара атын сиргэ илдьиллэллэрэ саха наукатыгар улахан охсууну оҥорор. Өрөспүүбүлүкэ ити сыаната биллибэт матырыйаалы чинчийэргэ баһылыыр-көһүлүүр оруолун сүтэрэр, кэммиэрчэскэй быыстапкалары тэрийэн дохуот киллэрэр кыаҕыттан матар. Итини хааччахтыыр туһугар биһиги учуонайдарбыт Дьокуускайга Аан дойдутааҕы сэлии киинин тэрийэргэ туруорсаллар. Киин кэнсиэпсийэтин номнуо оҥорон Ил Дархаҥҥа, Бырабыыталыстыбаҕа түһэрбиттэр. Маны сэргэ Табаҕа тумуһугар быыстапкалыыр саалалаах мусуой комплексын, Владимировка бөһ. аттыгар криохранилище туттарар санаалаахтар. Бырайыактарын, докумуоннарын Судаарыстыбаннай сакаасчыт сулууспатыгар биэрбиттэр, үбэ-харчыта 2017 с. инвестбырагыраамаҕа көрүллэрин ситиспиттэр.
Сотору Россия Президенин Уһук Илин федеральнай уорукка боломуочуйулаах бэрэстэбиитэлин солбуйааччы Владимир Солодовка былааннанар мунньахха палеонтология матырыйаалларын, ол иһигэр сэлии муоһун хостооһун, таҥастааһын боппуруоһа көрүллүөхтээх. Ол иһин бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Евгений Чекин бастакы вице-премьер Алексей Колодезниковка өрөспүүбүлүкэ көрүүлэрин, туруорсар боппуруостарын бэлэмнииргэ, боломуочуйалары быһаарыыга этиилэри оҥорорго сорудахтаата.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru