Былырыын Бүтүн Арассыыйатааҕы айылҕа харыстабылын уопсастыбатын Саха сиринээҕи уопсастыбаннай тэрилтэтин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Федора Иннокентьевна Афанасьеваны кытта Москваҕа билсэн турабыт. Кини онно тэрилтэтин аатыттан мунньахха кытта кэлбит этэ. Ханнык баҕарар киһи иитийэхтээбит идеятынан умайа сылдьар буоллаҕына кэпсэлэ ол эрэ буоларыныы, Федора Иннокентьевна эмиэ ылсыспыт үлэтин-хамнаһын туһунан ирэ-хоро кэпсээбитэ. Кини СӨ ГБУ “Сиинэ” айылҕа пааркатын базатыгар ыччат экологическай туризмын оскуолатын сайыннарыы туһунан бырайыага Арассыыйа Бэрэсидьиэнин гранын ылбыт буолан, былаана толору.
20 сыллааҕыта Аркадий Алексеев айар бөлөҕүн кытта Сиинэнэн устубуппун истиҥник саныыр буолан, ол ытык сири иккиһин көрүөхпүн баҕаран, “түгэн көһүннэҕинэ, миигин илдьэ бараар” диэбитим. От ыйыгар Федора Иннокентьевна “Сиинэҕэ баран эрэбит, барыс” диэн эрийбитэ. Сиинэ кырылас кумахтаах кыртастарын, чуҥкунуур чуумпуну иһиллиир дьикти айылҕатын, харгылардаах, сэргэх сүүрүктээх, күлүмүрдэс уулаах үрэҕи көрөр баҕа баһаам буолан, саха народнай поэта Семен Данилов “Оо, ол тыаҕа, Улуу тыаҕа, Ол чуумпуга, айылҕаҕа Тиийбит киһи баар ини! Киирбит киһи баар ини!” диэбитинии этиҥнээх ардаҕы, тыалы-кууһу, силбиги аахсыбакка, үтүөкэн дойдуга сүрэхтиин талаһан, айаҥҥа туруммутум.
Бэрдьигэстээхтэн Сиинэҕэ барарбытыгар былыт дьайҕаран, күммүт тыкпыта. Тайҕаҕа сылдьарга “ТРЭКОЛ” диэн туох да харгыһа суох айанныыр тэрилгэ олорсон, сорохпут УАЗ массыынаҕа олорсон, кэлиэхтээх сирбитигэр этэҥҥэ үөрэ-көтө тиийэн кэлбиппит. Сирдьиттэрбит Горнай улууһун төрүт олохтоохторо, “Сиинэ” айылҕа пааркатын опыттаах инспектордара И.И. Аввакумов уонна С.С. Максимов сирдэрин-уоттарын туһунан, дойдуларын историятын айаммыт тухары кэпсии, сырдата испиттэрэ. Сайаҕас, элэккэй дьон.
Народнай поэт С.П. Данилов олоҕун тиһэх күннэригэр хоһоонугар хоһуйбут Ньоҕодьугар тиийэн кэлбиппит. Бу сиргэ “Сиинэ” айылҕа паарката туристическай база оҥорбут.
Түүҥҥү Ньоҕодьук.
“Чэмэлийэн,
Арыт дьэбирдик дэбилийэн,
Дьикти да күөл – Эбэ оҕото эбиккин,
Ньоҕодьук барахсан!
Күнүҥ сылааһынан,
Уолбат уйгулаах уугунан угуттаан,
Күнү көрдөрбүт көмүс эбэккээм!”
Бу хоһооҥҥо ахтылларынан да, олохтоохтор этэллэринэн да Ньоҕодьукка С.П. Данилов күнү көрбүт, оттон Бор алааһыгар улааппыт эбит. Ньоҕодьук — киһи кута-сүрэ тохтуур, хара маһыттан уулаах, көмүс хатырыктааҕынан баай эбэлээх, киһи нэһиилэ кууһар аарыма хатыҥнардаах, өнөр оттоох-мастаах эриэккэс дойду. Манна былырыын экологическай-литературнай десант кыттыылаахтара народнай суруйааччылар ини-бии Семен уонна Софрон Даниловтар үбүлүөйдээх сылларыгар “Кэм илдьитин” кистээбиттэрэ. Ол суругу манна кинилэр төрөөбүт тылы, айылҕаны харыстааһын суолтатын, саха литературатын сайыннарыы, үүнэр көлүөнэни иитии, о.д.а. туһунан суруйан укпуттар. Ону аны 9 сылынан арыйыахтара. Ньоҕодьук ити курдук биир эмиэ историяҕа ахтыллар кэрэ кэпсээннээх буолла.
Оттон турист быһыытынан Ньоҕодьукка биһиги бастакылар буоллубут. Онон Ньоҕодьук туристическай базатын бастакы туристарын ааттарын билиһиннэриим. Салайааччы: Афанасьева Федора Иннокентьевна, байдаарканан устуу тириэньэрэ Юрий Владимирович Иванов, Горнай Маҕараһыттан кэргэннии Диана, Дмитрий Дьячковскайдар, Елена Гаврильевна Попова, Намтан Любовь Иннокентьевна Слепцова, Софья Иннокентьевна Бугаева, Дьокуускайтан Тихон Слепцов, Вероника Аркадьевна Афанасьева, Александр Аркадьевич Афанасьев, Туйаара Степановна Григорьева-Кучу Туйаара уонна мин.
Түгэни үйэтитии.
20 сыл туризмынан дьарыктаммыт опыттаах тренер Юрий Владимирович Иванов туһунан хайаан да ахтабын. Кини тыаҕа сылдьа үөрүйэх, сүрдээх балыксыт киһи эбит (Сиинэҕэ сылдьыбыт дьон киниттэн кулуһуҥҥа аһы хайдах түргэнник уонна минньигэстик буһарар кистэлэҥин билбиппит). Күннэтэ ууттан хостоммутунан собо миинэ иһэн абыраммыппыт. Үтүө киһиэхэ, махтал! Юрий Владимирович байдаарканан айаны тэрийбитэ. Үйэлэригэр байдааркаҕа олорботох дьоҥҥо бэрт тиийимтиэтик быһааран, бары да бэркэ эрдинэн, Сиинэ кыртастарыгар тиийбиппит. Устан иһэн Сиинэ чуумпутук кэпсиир кэрэ көстүүтүн народнай поэт олус даҕаны таба хоһуйбутун урут да сөхпүтүм, билигин да сөҕөбүн.
“Арыт Сиинэм куугунугар
Ийэ Айылҕам куолаһа
Миэхэ сипсийэр курдуга
Муҥутуур муудараһы”.
“Ол кыртас үөһэ баара
Мохсоҕоллор уйалара:
Күн киириитэ, күн тахсыыта
Чаҥыргыы дайаллара”.
Инспектор уолаттар Сиинэ сордоҥун, алыһарын хаптаран күндүлээбиттэрэ. Сөтүөлээн да ылбыппыт. Кэһиигэ диэн хаптаҕастаабыппыт, дьэдьэннээбиппит, сугуннаабыппыт. Хомойуох иһин, бизоннары кыайан көрбөтүбүт.
Сүүрбэччэ сыллааҕыта Сиинэҕэ элбэхтик тайаҕы, туртаһы көрбүт эбит буоллахпына, бу сырыыга бөрө, эһэ суолун көрдүбүт (Астына сөтүөлээбит сирбит икки кытылыгар тыатааҕы суола баара). Биир сиргэ олус хойуутук черемуха үүммүт этэ. Тулатыгар моонньоҕон, хаптаҕас, малина тобус-толору. Аны үйэбитигэр харахтаабатах баай тииппитин көрөн сөхтүбүт-махтайдыбыт. Биэс киһи иилии кууһар сөҕүмэр улахан тиитэ. Лабаалара өссө да мутукчалаах. Биири бэлиэтиэхпин баҕарабын. Ханнык баҕарар мас силиһин үгүстүк тэпсэр буоллаххына, мас өлөр. Онон бу тиити күрүөлээн, силиһин тэпсибэт курдук суолу арыый тэйиччи гынар киһи. Бу баай тиит барахсан өссө да аар тайҕа биир сөҕүмэр улуу көстүүтэ буолан, күөх киистэтинэн суугунуу туруо этэ.
“Ол суорба очумаас тааһыгар
Былыргы киһи суруйбут,
Мындыр илии соһо тааһынан
Ийэ сир тапталын туойбут”.
Сиинэҕэ “Андреевская писаница” диэн аатырар Суруктаах хайа баар. Олохтоохтор кэпсииллэринэн урут айан суолун оҥорорго бу Сиинэ очуос таастара барсар диэн элбэҕи алдьаппыттар эбит. Ол онно сорох былыргы уруһуйдар эмиэ букатыннаахтыы суох буолбуттар. Суруктаах хайа соһо кырааската үгүс үйэлэр ардахтарын, силбиктэрин билиммэккэ аныгы дьоҥҥо үгүс таабырыны үөскэтэн турдаҕа… Маннык суруктаах хайалары, эбэҥкилэр итэҕэллэринэн, орто дойду иччитэ Инэке Буга таптаан кэрийэр, оттон көннөрү дьон ырааҕынан сылдьаллар эбит. Историктар суруйалларынан, Суруктаах хайаҕа былыыр-былыр ойууттар булду тардаары уустук сиэри-туому оҥороллор эбит. Холобур, төрүү илик тугут кутун куудьуйан ылыы. Ол аата ити тугуттар төрөөн, улаатан таба буоллахтарына, бу сиэргэ-туомҥа кыттыбыт булчуттарга баай булт быһыытынан кэлиэхтээхтэр эбит. Ол эрэ буолуо дуо… Үгүһү билээхтээбэт буоллахпыт…
“Сиинэ Эбээм! Бүгүн тиийиэм
Хаптаҕастаах түбэҕэр.
Уораан харгыҥ чуор куолаһын
Өр иһиллээн олоруом”.
Тыатааҕы суола.
Саха сирин үгүс үрэхтэрэ, өрүстэрэ эбэҥкилии ааттаахтар. Холобура, Быракаан – Үрэхчээн, Танара – Хатыыстаах, Улу — Эмпэрэ уо.д.а. Оттон Сиинэ үрэҕи эбэҥкилии балыктаах эбэтэр саһархай уулаах диэн быһыылаах диэн суруйбуттарын аахпытым эрээри, эбэҥкилии тылы билэр киһиттэн ыйытар ордуга дуу диэн (Эвенгуска сорох тыллар тылбаастара суох. авт.) ньымҥакааны толорооччу, олоҥхоһут Валентин Гаврильевич Исаковтан ыйыппытым. Кинини кытта биир тэрилтэҕэ үлэлиир буолан, үгүстүк сүбэлэтэр, ыйыталаһар үтүөкэн киһим буолар. Бу да сырыыга мин Валентин Гаврильевичтан Сиинэ үрэх аатын чуолкайдаспытым. Онно кини маннык эппиэттээбит: “Былыргы аата Сиҥэкэн диэн. Сиҥкэн диэн эбэҥки булдун таҥарата. Билигин булка соргулаах киһини Сииҥкээннээх дииллэр. Онон булка соргулаах үрэх буолара буолуо диэн Сиинэ диэн ааттаабыттара буолуо диэн сабаҕалыыбын. Бу сиргэ Маалтааны тоҥустара олорбуттара, бары улуу тыаһыттар этэ ”.
Биһиги бөлөхпүтүгэр Тихон диэн уолчаан баара. Тугу барытын интэриэһиргиир, ыйыталаһар. Уонна күн аайы тугу билбитин, көрбүтүн күннүгэр суруйар, бэлиэтэнэр. Оҕо барахсан айылҕаны кытта алтыһара, билэ-көрө сатыыра туораттан көрөргө үчүгэй баҕайы этэ.
Аҕыйах күммүт биир чыпчылҕан курдук түргэнник ааспыта. Төннөрбүтүгэр барытын хомуйан, ыраастаан кэбиспиппит. Биһиги кэннибиттэн кэлэр дьоҥҥо үгэс быһыытынан туох бэлэмнэниллиэхтээҕин, хаалларыллыахтааҕын барытын оҥорбуппут. Сирбитигэр махтаммыппыт уонна айаҥҥа туруммуппут.
“Кэпсиэм этэ Сиинэ ыалын
Сүөгэй үүттээх сылаас чаайын,
Ол ыал амарах сыһыана
Чаайынааҕар сылааһын”.
Мин бу биэс күн, санаабар, оҕолоро киэҥ сиргэ үлэлии-хамсыы сылдьар кырдьаҕас саха ыалыгар сылдьыбыт, үүттээх чэйдэрин тото испит, собо миининэн маанылаппыт, дуоһуйа сынньаммыт курдук санаммытым. Сиинэ хаарыан көстүүтүн аайы Семен Данилов хоһоонноро кулгаахпар иһиллэрэ…
Бу сырыы кэннэ Ньоҕодьук айар дьоҥҥо чахчы Саха сирин Переделкинота буолуон сөп эбит диэн санааҕа кэллим.
Түмүккэ СӨ ГБУ “Сиинэ” айылҕа пааркатын директора И.И. Андреевка, инспектордар И.И. Аввакумовка уонна С.С. Максимовка, биһигини иилээн-саҕалаан илдьэ сылдьыбыт Бүтүн Арассыыйатааҕы айылҕа харыстабылын уопсастыбатын Саха сиринээҕи уопсастыбаннай тэрилтэтин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ф.И. Афанасьеваҕа махталбын биллэрэбин.
Майя ВЛАСЬЕВА,
РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, edersaas.ru сайтка анаан