От ыйын өҥүрүк куйааһа сатыылаан, сир-дойду силигилии ситэн турар кэмэ. Түөрт уола хаан өрүһүнэн айаннаан, аара хас даҕаны хонон Өлүөхүмэ куораты буллулар. Уйбаан Байыаннай комиссариакка киирээт: “Тииҥи харахха табабын, фашистары утары сэриилэһиэхпин баҕарабын”, — диэн тыллаах буолла. Бу – снайпер Иван Кульбертинов этэ.
Бүгүн кини төрөппүт уолун Иван Иванович Кульбертинов кэпсээниттэн сорох түгэннэри билиһиннэриэм.
Чоруодаттан силистээх
И.Н.Кульбертинов 1917 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр булчут-эбэҥки дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Оҕо сааһа Өлүөхүмэ оройуонун Тээнэ сэлиэнньэтиттэн балайда да тэйиччи сытар Чоруодакаан үрэх тардыытыгар ааспыта. Оскуолаҕа үөрэммэтэҕэ эрээри, хойут ааҕар буолбута, илиитин баттыыр кыахтаммыта. Дьоно, улаатан эрэр уолу бэлиэтии көрөн, эбэҥкилии “Пүмпээ” (сахалыы “сылбырҕа”, “мындыр”, “күүстээх”) диэн хос аат иҥэрбиттэрэ.
Киһи быһыытынан элэккэй, кэпсэтинньэҥ, биирдэ даҕаны кими эмэ кытта кыыһырса сылдьарын көрүөхпүнээҕэр, истибэтэҕим даҕаны диэн уола ахтар.
Бэргэн булчут
Оччотооҕу тайҕа быыһыгар олорор тыа оҕото бултаан-алтаан эрэ айаҕын ииттэрэ. Сааны кыайан сүгэр кыахтанаатын кытта, эһээтэ Арамаан оҕонньор бэйэтин кытта булка илдьэ сылдьар буолбута. Кыттыгас биир саалаахтарын эһээтэ иитэн биэрэрэ. Уончалааҕар куобахха туһах иитэрэ, саас улар охсор кэмигэр, күһүн тииҥ саҕана соҕотоҕун бултуура. Барытын сүгэн кэлэр кыаҕа суох буолан, маска баайталаан кэбиһэрэ. Кэлин эһээтин кытта баран хомуйан кэлэллэрэ эбэтэр эһээтэ бултуу сылдьан суоллаан, булан аҕалтыыра.
Уолун Ваняны булка-алка бэйэтэ уһуйбута. Кырачаан уола батыһа сылдьан кини тугу гынарын көрөн, үтүктэн улааппыта. Ол эрээри, хаһан даҕаны “инник гын”, “маннык гын” диэбэт этэ. Арай: “Бултаан кэллиҥ да сааҕын ыраастыыр буол”, — диэн биир эрэ этиинэн үөрэппиттээх.
Сарсыарда булка тахсалларыгар, уолун атын сиргэ ыытара, бэйэтэ атын туһаайыынан барара итиэннэ: “Киэһэ эрдэ кэлээр, тайах тиэйэн киириэхпит”, — диирэ. Киһи сымыйалаабытын курдук, ол күн Байанайдара бэрсэрэ. Уола аныгы киһи сиэринэн, “Дружбанан” мас эрбээри гыннаҕына, кыылы-сүөлү үргүтүөҥ диэн букатын боборо. Онон мастарын илиинэн эрбииллэрэ. Кырдьык, сарсыныгар баран кулааһай эбэтэр тайах ытан кэлэллэрэ.
Сэриигэ
Токко уокуругуттан уоттаах сэриигэ 40-тан тахса эбэҥки чулуу уола барбыта биллэр. Сэриигэ ыҥырыллыбыттарга Иван Николаевич эмиэ хапсыбыта. 1942 сыл от ыйын 12 күнүгэр Өлүөхүмэ оройуонун байыаннай комиссариатынан Аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Бэлэмнэниини Пермь куоракка ааспыта. Сибииртэн сылдьарын уонна личнэй дьыалатын үөрэтэн баран, быһыйын, сылбырҕатын иһин разведчиктар отделениеларын салайтарбыттара. Маныаха эһээтин Арамаан үөрэҕэ улаханнык туһалаабыта. Снайпер быһыытынан 1943 сыл олунньу ыйыгар тахсыбыта. Тыаһа суох, үөмэн сылдьара. Сороҕор снайперскай бинтиэпкэтин оннугар гранатаны туһанара, өстөөхтөргө ол курдук чугас киирэрэ.
“Хорсунун иһин” мэтээл
1943 сыллаахха аан бастакы “Хорсунун иһин” мэтээлин ылбыта. Кини бу мэтээлинэн улаханнык киэн туттара, уордьаннарыттан да ордороро. Итиини-тымныыны аахсыбакка, хастыы даҕаны күн салгыны да хамсаппакка манаан сытан, туруулаһан туран ылбыт маҥнайгы мэтээлэ буолар. Айылҕаҕа улааппыт булчут уол сойуолаһар, чуҥнуур диэни, этэргэ дылы, төрүөҕүттэн билэрэ. Снайпер буоларыгар кини ити сатабыла улаханнык туһалаабыта.
Снайпер Кульбертинов хас фашиһы өлөрбүтэ күн бүгүн чуолкай биллибэт. Ол эрээри, уола бэлиэтииринэн, “500-кэ иккинэн тиийбэтэҕэ”, — диэн этэн аһарбыттаах эбит. Уопсайа 35 саллааты снайпер буоларга уһуйбута. Олортон биирдэстэрин, Украина Мукачево куоратыгар олорбут Андрей Побережнайы кытта чугастык доҕордоспута. Иккис кэргэнэ Анна Андреевна көмөтүнэн өлүөр диэри суруйсаллара.
Дьоруой аатыттан илии соттуу
И.Н.Кульбертиновы икки төгүллээн Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа аатыгар түһэрбиттэрэ. Аан маҥнай уоттаах сэрии толоонугар сырыттаҕына, 1943-1944 сылларга этэ. Ити туһунан уолугар: “Миигин Дьоруойга түһэрбиттэр. Ол эрээри, ыстаап умайарыгар докумуон уокка былдьаммыт”, — диэн хантан эрэ, кимтэн эрэ истибитин кэпсээбиттээх. Иккиһин Өрөспүүбүлүкэтээҕи сэрии, тыыл бэтэрээннэрин Сэбиэтин көрдөһүү суругунан, ССРС норуодунай дьокутааттарын сийиэһин Бастайааннай президиумун ахсынньы 1998 сыл 21 күнүнээҕи Ыйааҕынан И.Н.Кульбертиновка өлбүтүн кэннэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата иҥэриллибитэ. Ол эрээри, дьол уһаабатаҕа. Сотору кэминэн туһааннаах Ыйааҕы көтүрэр ис хоһоонноох сурук тигинээн кэлбитэ. Икки төгүллээн илии сотуннахтара ити.
Иркутскай вокзалын түбэлтэтэ
Сэрии бүппүтүн кэннэ, 1947 сыллаахха дойдутугар төннөн иһэн, хаһыа да буолан Иркутскай вокзалыгар эрэстэрээҥҥэ киирэн аһыы олорбуттар. Онно олордохторуна, вокзал патруллара кэлбиттэр. Түөһүгэр толору мэтээл, уордьан иилиммит кып-кыра, хап-хара азиат олорорун сэнии көрбүттэрэ дуу, биирдэстэрэ: “Хантан бачча элбэх мэтээллэнниҥ? Баҕар, өлбүт саллааттартан ылбытыҥ буолуо!”, — диэн тыл быраҕааччы буолбут. Холку, сымнаҕас бэйэлээх снайпер Кульбертинов тулуйбатах, анал ааттаах бэстилиэтин таһааран, сүүскэ ыппыт. Буулдьа патруль оройун үрдүнэн сирилээбит, бааһырдыбатах. Күн бүгүн ити курдук кэпсэнэр. Кырдьыгын истээри, уолуттан ыйыппыппар, маннык хоруйдаата: “Биир үтүө күн, тайҕаҕа бултуу сытан, ити түгэни ыйытан турардаахпын. “Сүүһүнэн ньиэмэһи сүүскэ түһэрэр снайпер, тииҥи харахха табар бэргэн булчут, тирээн туран хайдах таппатаххыный?”, — диэн ыйыппытым. Онуоха: “Өлөрөрдүү ыппытым буоллар, хайаан табыам суоҕай. Куттаан ыппытым”, — диэн хоруйдаабыт.
Иван Николаевиһы сонно тута вокзалтан тутан ылаллар, быһаарсаллар, докумуоннарын көрөллөр — анал ааттаах бэстилиэтиттэн саҕалаан мэтээлигэр, уордьаныгар тиийэ барыта Кульбертинов бэйэтин гиэнэ. Бэстилиэтин былдьаан ылаллар, уоннааҕытын төнүннэрэллэр, билиэт ылан баран дойдутугар утааран кэбиһэллэр.
Өбүгэлэриттэн бэриһиннэриилээх
Кульбертиновтар аймахха эбэҥки улуу ойууна Арамаан оҕонньор уонна удаҕан дьахтар бааллара биллэр. “Аҕабын кытта кэпсэттэхпинэ, санаам чэпчиир курдук буолара. Биирдэ даҕаны көрдөрбөтөҕө эрээри, ити күүс аҕабар эмиэ бэриллибит буолуон сөп”, — диэн уола сэрэйэ саныыр. Биирдэ: “Ваня, ыарахан түгэҥҥэ түбэстэххинэ эбэтэр ыарыйдаххына, мин эйигиттэн тэйиччи сылдьар буоллахпына, сиэрбитин-туоммутун толорон баран, миигиттэн көрдөһөр буолаар, мин эйиэхэ хаһан баҕарар тиийэн көмөлөһүөм”, — диэбиттээх. Оччолорго чолойбут уол ону баардыылаан өйдүө, долоҕойугар тохтотуо баара дуо, улахаҥҥа уурбатаҕа. “Мин икки сүрэхтээх буолан бу үлүгэрдээх уоттаах сэриигэ улаханнык бааһырбакка, тыыннаах эргиллэн кэлбитим”, — диэн хаста даҕаны этэн турардаах.
Түмүк
Иван Кульбертинов 1993 сыллаахха олунньу 13 күнүгэр 76 сааһыгар олохтон туораабыта. Кинини тиһэх суолугар диэри иккис кэргэнэ Анна Андреевна Ильинова ыарыылаабыта. Бу түгэни Иван Иванович махтана ахтар.
Биллиилээх снайпер олорбут олоҕун сорох эрэ чахчыларын арыйдым. Биллэн турар, билигин да киэҥ араҥаҕа арыллыбатах чахчылар үгүстэр. Баҕар, хаһан эмэ, кэмэ кэллэҕинэ, сырдатан ааһыам дуу… Арай, бииртэн хомойобун, Иван Николаевич төрөөбүтэ 100 сыла буолуор диэри Дьоруой аата иҥэриллибэтэ.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru