Олохтоохтору бырамыысыланнаска үлэлэтиигэ улахан болҕомто ууруллуохтаах

Өрөспүүбүлүкэҕэ үлэ ырыынагар быһыы-майгы эриэ-дэхси буолбатах, ааспыт сыллар кыһалҕалара уҕараабат. Ол да буоллар, олохтоохтор үлэ миэстэтинэн хааччыллыыларыгар тустаах үлэ барар. Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар улахан суолта бэриллэн, ааспыт сыл ахсынньытыгар Судаарыстыбаннай кэмитиэт тэриллибитэ. Аны, СӨ Ил Дархана Егор Борисов 2018 сылы – Дьарыктаах буолууну көҕүлээһин сылынан биллэрбитин өрөспүүбүлүкэ үгүс олохтооҕо сэргии, сэҥээрэ иһиттэ. Онон, түгэнинэн туһанан, кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Степан Москвитинныын үлэ ырыынагын, миграционнай бэлиитикэ туһунан кэпсэттибит.

edersaas.ru

– Үлэ ырыынагар тыҥаабыт балаһыанньаны сымнатыыга элбэх дьаһал ылыллар. Ил Дархан 2017 сылга нэһилиэнньэ кыаммат араҥатыгар үлэ ыытылларыгар сорудах биэрбитэ. Ол чэрчитинэн, муус устарга «СӨ нэһилиэнньэ кыаммат араҥатыгар тустаах социальнай өйөбүл туһунан» Ил Дархан ыйааҕа бигэргэтиллибитэ.

Бу ыйаах сүрүн сыалынан нэһилиэк дьаһалталара дьарыктаах буолуу кииннэрин кытта бииргэ үлэлээн, социальнай өйөбүлгэ ураты наадыйар нэһилиэнньэ араҥатын чопчулаан, сайабылыанньа ылан, бэйэ дьыалатын тэрийиигэ, тыа сиригэр төлөбүрдээх уопсастыбаннай үлэҕэ, үлэтэ суохтары быстах үлэнэн хааччыйыыга өйөбүл баарын туһунан кэпсиэхтээхтэр, иһитиннэриэх­тээхтэр. Итиэннэ инбэлииттэри үлэнэн хааччыйыыга, үлэтэ суох дьон бэйэ дьыалатын ары­йалларын көҕүлүүргэ, үлэ көрдөөччүлэргэ аадырыстаах көмөнү салгыы оҥорууга болҕомтону күүһүрдэр сорук турар.

Ол курдук, быйыл тустаах ыйаах чэрчитинэн кылгас кэмнээх үлэлэргэ барыта үс тыһыынчаттан тахса киһи хабылынна, бэйэ дьыалатын 400-тэн тахса киһи тэриннэ. Бу бырайыакка олоҕуран, бизнес-былааннарын көмүскээбит дьоҥҥо 152 тыһ. солк. харчынан көмө оҥоһуллар. Сокуоннай саастарын туола илик оҕолору быстах үлэнэн хааччыйыыга быйыл күүскэ үлэлээтибит. Уопсайа 6337 оҕо үлэлээн хамнас ааҕыста. Доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо эмиэ тустаах үлэни ыытабыт. Өрөспүүбүлүкэбитигэр 54 тыһ.тахса инбэлиит олорор, олортон 24 тыһ. үлэлиир саастаах, онтон 7 тыһ. кэриҥэ киһи үлэлээх. СӨ сокуонунан 35-тэн тахса үлэһиттээх тэрилтэлэргэ доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо үлэлиир усулуобуйа, үлэ миэстэтэ көрүллүөхтээх. Бу күҥҥэ ити сокуон иһинэн 2,3 тыһ.инбэлиит үлэлии сылдьар.

– Степан Иванович, биир сыл иһигэр үлэ ырыынагын хамсатыыга үлэ хайдах барда диэн сыаналыыгын?

– Стастистика көрдөрөрүнэн, үлэтэ суох буолуу былырыыҥҥы таһымыгар турар. Ол гынан баран, тыа сирин олохтоохторун үлэ миэстэтинэн хааччыйыыга, үлэ ырыынагар табыгастаах усулуобуйаны тэрийиигэ үлэлэһэбит. «2018-2022 сс. үлэ ырыынагын сайыннарыыга уонна нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар көмө туһунан” анал бырагырааманы бэлэмнээн улахан үлэ түмүктэнэн эрэр. Дьэ манна, чугастааҕы биэс сылга салааларынан ылан, ханнык исписэлиистэр наада буолуохтарын, ханнык идэлэр үлэ ырыынагыттан үтүрүллүөхтэрин үөрэтэн, чинчийэн көрдүбүт.

Ол курдук, 2018-2027 сылларга, инвестиционнай бырайыактары киллэрэн туран, тэрилтэлэр 114 тыһ. тахса үрдүк уонна орто анал үөрэхтээх исписэлиискэ наадыйаллар, олортон үрдүк үөрэхтээҕэ — 33 тыһ. кэриҥэ, орто анал үөрэхтээҕэ — 81 тыһ.

Салааларынан ыллахха, инники уон сылга ордук бырамыысыланнас, тутуу, доруобуйа харыстабыла, үөрэхтээһин, тыа хаһаайыстыбата, култуура, олох-дьаһах, коммунальнай хаһаайыстыбата уонна энергетика, тырааныспар, сибээс эйгэтигэр элбэх үлэһит наада.

Бырамыысыланнас тэрилтэлэригэр дьону үлэлэтии — биир сүрүн сорукпут. СӨ бырабыыталыстыбатын анал дьаһалынан, 2017-2019 сс. уопсайа 22,5 тыһ. кэриҥэ олохтоох киһини бу салааҕа үлэлэтиэхтээхпит. Быйыл 9 ый түмүгүнэн, бырамыысыланнаска 8,2 тыһ. киһи үлэҕэ киирдэ, кэлэр сылга эмиэ 7,5 тыһ. киһини маннык тэрилтэлэргэ үлэлэтэр соруктаахпыт. Итиэннэ быйыл саҕалаабыт «Олохтоох каадырдары бырамыысыланнаска» бырайыагынан биэс бөдөҥ хампаанньаны кытта үлэлэһэн, 2 тыһыынчаттан тахса киһини үлэҕэ ыллардыбыт. Кэлэр сылга ньиэп, гаас, көмүс, чох хостуур, энергетика, тырааныспар салаатыгар үлэлиир барыта 20 тэрилтэни кытта сөбүлэҥ түһэрсэр сыаллаахпыт.

– Оттон «Сургутнефтегаз» уонна «Газпром» курдук бөдөҥ хампаанньалар олохтоохтору үлэнэн хааччыйыылара хайдаҕый?

– Сэтинньи 1 күнүнээҕи туругунан, «Сургутнефтегаз» ААУо Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар барыта 8 тыһ. тахса киһини үлэлэтэриттэн 1848-һа олохтоохтор. Быйыл 184 киһини эбии үлэҕэ ыллылар. «Газпром добыча Ноябрьск» хампаанньаҕа өрөспүүбүлүкэ 713 олохтооҕо үлэлиир. Оттон «Газпром трансгаз Томск» ХЭУо 255 үлэһиттээҕиттэн 228-һа олохтоохтор. Манна биири бэлиэтээн этэбин, ньиэп, гаас хампаанньаларыгар үлэһит ахсаана хаһан баҕарар аҕыйах буолар. Гааһыҥ, ньиэбиҥ барыта хачайданан турбанан барар. Онон тиэйии-таһыы, сүгүү-көтөҕүү үлэтэ суоҕун кэриэтэ.

– Дьиҥэр, оннук эрээри, олохтоохтору тырааныспар, тутуу салааларыттан холдьоҕон, үксүгэр кэлии дьон өҥөтүнэн туһанан, үлэҕэ ылаллара мэлдьэх буолбатах.

– Бу саас Ил Дархан Егор Борисов национальнай үлэ ырыынагын араҥаччылыыр уонна үлэтэ суох дьон ахсаанын аҕыйатар сыалтан, кэлии омук гражданнара үөрэҕирии, доруобуйа харыстабылын, тырааныспар, атыы-эргиэн, балыктааһын, оҕуруот аһылыгын олордуу, хамсаабат баай-дуол атыытын салааларыгар үлэлииллэрин бобор туһунан ыйааҕа тахсыбыта. Онон, биһиги ааҕыыбытынан, 500-тэн тахса үлэ миэстэтэ тахсыахтаах. Ааспыт ыйга Ил Дархан сорудаҕынан 2018 сылга омук гражданнарын тутуу, сиртэн хостонор баай-дуол, тырааныспар, үөрэҕирии, тыа хаһаайыстыбатын уонна доруобуйа харыстабылын салааларыгар үлэлэтэри бобор туһунан саҥа ыйаах бырайыага оҥоһулунна.

– Ити ыйаах саамай сөптөөх дии саныыбын. Ол эрээри бу ыйаахха кэлии омук эрэ барыта хабыллыбат.

– Оннук. Бүгүҥҥү туругунан, өрөспүүбүлүкэҕэ уопсайа 16579 омук граждана үлэнэн хааччыллан олорор. Бу ыйаахха Евразийскай экономическай сойууска холбоспут судаарыстыбалар Киргизия, Армения, Казахстан, Белоруссия бэрэстэбиитэллэрэ хабыллыбаттар. Кинилэр Арассыыйаҕа хаһан баҕарар кэлэр-барар, үлэлиир бырааптаахтар. Арассыыйа атын субъектарын кытары тэҥнээтэххэ, биһиэхэ патент сыаната ыараханын таһынан, квота төһө эмит кыра. Холобур, Мурманскай уобаласка патент төлөбүрэ 2727 солк., Амурскай уобаласка — 5302, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр — 8762 солк.. Квота туһунан эттэххэ, Хабаровскай кыраайга — 11992, Приморскай кыраайга — 19708, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 338 көҥүл бэриллибитэ.

Анивера Акимова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru