1980-с сс. Ленин уордьаннаах «Элгээйи» сопхуоһу сыллата 1 тыһ. туонна отунан хааччыйбыт Угут Күөл тыатын саҕатыгар диэри уунан туолан сыппытын биэс-алта сыл сыралаһан, дьэ, босхолоотубут. Бу ааспыт сылларга барыта 144 тыһ. кубометрдаах хаһыы үлэтэ ыытылынна.
Маннык улахан үлэ Мелиорация Ньурбатааҕы судаарыстыбаннай бүддьүөт тэрилтэтин (салайааччы Алексей Васильев, кылаабынай исписэлиис Владимир Чымырев) көмөтүнэн ситиһилиннэ. Экскаваторщиктар Николай Михайлов, Эдуард Доржиев биэс-алта миэтэрэ дириҥнээх, үөһэнэн сорох сиринэн 15-20 миэтэрэ, сороҕунан 20-25 миэтэрэ кэтиттээх, биэс биэрэстэ усталаах хоруу сүрүн үөһүн Hyundai мааркалаах экскаваторынан хастардылар. Онон эһиил уу ситэри түстэҕинэ, Угут Күөлгэ 465 гектар иэннээх ходуһа сирэ таһаарыллыаҕа.
Мелиорация Ньурбатааҕы тэрилтэтэ 2011-2017 сс. Кутана, Хоро, Элгээйи, Күндэйэ, Бордоҥ нэһилиэктэрин ууттан босхолоото, кэлэр да өттүгэр үлэлэһиэ диэн эрэнэбит. Бу нэһилиэктэргэ уонна Сиэйэҕэ, Түбэй Дьаархаҥҥа кэлиҥҥи уонча сыл устата 3,5-4 тыһ. гектар, оттон Бүлүү өрүс арҕаа эҥээригэр сытар нэһилиэктэргэ холбоон 4,5-5 тыһ. гектар сир уута түһэрилиннэ. Онон улууска угут сыллар содулларын туораттыбыт диир сиэрдээх. Кэлэр 2018 сылга Угут Күөлүнэн Хоро Түөлбэтин уонна Эбэтин (Сатыс) ууларын салгыы хорон, Ойбон Күөлүнэн аҕалан үрэххэ ыытар кыахтар үөскээтилэр. Онуоха Хоро нэһилиэгин дьаһалтата билиҥҥиттэн бырайыагын саҕалыыра наада.
Ол эрээри, билигин да үлэ ситэтэ суох. Бастатан туран, улууска сир оҥоһуутун сүрүннүүр тэрилтэбит суох. (Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү улуустара мелиорация тэрилтэлэрин эспэккэ, салгыы тутан үлэлэтэн, быдан элбэҕи ситистилэр). Сорох нэһилиэктэр дьаһалталара сири оҥоруу боппуруоһугар ылсыбаттар, тастан ким эрэ кэлэн үлэлээн биэриэхтээҕин курдук саныыллар. Аныгы ырыынак үйэтигэр ол табыллыбатын өйдүүргэ хайа муҥун уолдьаста. 1997 сылтан саҕалаан, сүүрбэччэ сыл устата мин бэйэм сыҥаланан кэриэтэ үлэлээммин, кэккэ ситиһиилэр баар курдуктар. Улуус дьаһалтата ууну түһэриигэ урут сыллата 1,5-2 мөл. солк. укпут буоллаҕына, бу ааспыт үс-түөрт сылга харчыны көрбөтө, үлэ барыта Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин үбүнэн оҥоһулунна. Сир нолуогуттан киирэр харчы туохха туһанылларын улуус дьокутааттара хонтуруоллуох тустаахтар.
Былырыын мелиорацияҕа баара суоҕа 50 тыһ. солк. көрүллүбүтүнэн Угут Күөлгэ турбаны биир миэтэрэ аллара түһэриигэ «Айан Суол» ХЭУо икки тиэхиньикэтэ икки чаас үлэлээбитэ. Оттон быйыл салааҕа улуустан биир да солкуобай көрүллүбэтэ! Маннык үлэлээн олордохпутуна, мелиорация, ол иһигэр тыа хаһаайыстыбата, төһө сайдыай? Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ 2016-2017 сс. көрбүт үбүнэн Бүлүүчээҥҥэ, Күүкэйгэ ыытыллыбыт бэдэрээттэһэр үлэлэр былааннара ырааҕынан туолбатылар, өссө «бирипиискэлэр» таһаарылыннылар. Бу итэҕэс төрдө биир – улууска сири тупсаран оҥорууга анал тэрилтэ суоҕуттан, ирдэбилгэ эппиэттэспэт чааһынай тэрилтэлэр тиэндэргэ кытталларыттан.
Түмүктээн эттэххэ, улуус дьаһалтата боппуруоһу олохтоохтук үөрэтэн, мелиорация үлэтин ыытарга саҥалыы тэринэрэ наада. Онно сөптөөх каадырдар бааллар, сорохторо үлэтэ суох сылдьаллар. Кэлэр сыллар былааннара алтынньыга торумнаныахтаахтар. Хайа уонна Ил Дархан Егор Борисов тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга каадырдары аттарыыга туруорбут соруктара миэстэҕэ төһө толоруллан эрэрин ирдэһэрэ саарбахтаммат.
Исидор ПЕТРОВ,
тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, мелиоратор
Сунтаар.
“Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru сайтка анаан.
