1991 сыллаахха Саха сиригэр Национальнай оскуолалары саҥатытыы уонна сайыннарыы Кэнсиэпсийэтэ ылыллыбыта. Бу сыллар тухары араас хайысхалаах үлэ барда. Ол эрээри, кэм көрдөрбүтүнэн, ордук куорат сиригэр, оҕону сахалыы үөрэтиигэ, иитиигэ тиһиктээх үлэ ирдэнэр.
“Саха сирэ” хаһыат “Куорат усулуобуйатыгар оҕону сахалыы тыыҥҥа иитии” диэн ааттаах “төгүрүк остуолу” тэрийэн ыытта. Тэрээһини “Саха сирэ” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Чокуур Гаврильев салайда.
Барытын каадыр быһаарар
Алексей Семенов, Дьокуускай куорат 2 №-дээх национальнай политехническай оскуолатын дириэктэрэ:
— Оҕону сахалыы өйгө-санааҕа иитиигэ дьиэ кэргэн, туох баар эйгэ барыта кыттыстаҕына эрэ кыаллыан сөп. Оскуола бэйэтэ туспа бырагыраамалаах, былааннаах. Үөрэтэр, иитэр үлэ, ыытыллар тэрээһин уонна эбии дьарыгы киллэрдэххэ оскуола үлэтин уопсай хайысхатын сүнньэ тахсар. Биһиги сахалыы эйгэбит баар. Оскуолабытыгар 2000 кэриҥэ оҕо үөрэнэр. Сыллата үөрэх дьылын бүтүүтэ Ыһыах ыһабыт. Манна 4-5 тыһ. киһи хабыллар. Холобура, бэҕэһээ Хомус күнүн бэлиэтээтибит. Ити курдук төрүт үгэстэрбитин умнубаппыт.
Лидия Шамаева, “Айыы кыһата” оскуола дириэктэрэ:
— Биһиги оскуолабытыгар тохсус кылааска диэри оҕолор сахалыы үөрэнэллэр. Биллэн турар, үөрэх кинигэтэ нууччалыы эрээри, илдьиритиһиибит сахалыы. Үөрэх кинигэтэ нууччалыы буолан, харгыстары көрсөбүт. Ол курдук, сахалыы тылынан үөрэтэргэ анаан бэлэмнэммит каадырдар суохтарын тэҥэ. Бу кыһалҕаны өйдөөн, 2000 сылларга университекка туруорсубуппутун, үөрэх систиэмэтэ барыта биир, Россия халыыбынан барыахтаах диэбиттэрэ. Боппуруос оннук аһаҕас хаалбыта уонна күн бүгүҥҥэ диэри быһаарыллыбакка турар. Билигин нууччалыы сатаан саҥарбат оҕо диэн суох. Төрөөбүт тылынан үөрэммит оҕо билиитэ чиҥ уонна туруктаах буолар.
Туруору тылбаастаммыт үөрэх кинигэтин кыһалҕата
Михаил Уйгуров, 12 №-дээх оскуола дириэктэрэ
— Биһиги улахан болҕомтону төрөппүтү кытта үлэҕэ уурабыт. Оскуола бырагыраамата баарын баар. Саха кылаастарын арыйан үлэлээн эрэбит. Тыл диэн тулалыыр эйгэни үөрэтэр, чинчийэр ньыма буолар. Биһиги бу ньыматын баһылыахтаахпыт. Тылбаастаммыт үөрэх кинигэтин оҕо тоҕо ылымматый? Тоҕо диэтэххэ, бу нуучча толкуйунан оҥоһуллубут, сахалыы туруору тылбаастаммыт кинигэ буолар. Ити дьиҥ сахалыы үөрэтии буолбатах. Аны сахалыы ньыманан толкуйдуурга үөрэтэр каадыр тиийбэтэ эмиэ атахтыыр.
Елизавета Николаева, Саха политехническай лицей дириэктэрин иитэр үлэҕэ солбуйааччыта:
— Биһиэхэ тэрээһиммит барыта сахалыы барар. Үөрэтиибит сүнньүнэн сахалыы. Математика учууталлара түмсэн, хас да сыллааҕыта 1-5 кылаастарга анаан сахалыы авторскай үөрэх кинигэтин бэлэмнээбиттэрэ. Мантан бэһис кылаас эрэ кинигэтэ тахсыбыта. 1-4 кылаас оҕолорун кинигэтэ бэлэмнэнэн баран сытар. Күн бүгүн бу үөрэх кинигэтинэн үлэлиибит. Ол эрээри, учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ тупсаран биэрэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.
Надежда Васильева, Национальнай оскуолалары чинчийэр институт дириэктэрин солбуйааччы:
– Үөрэх кинигэтин туһунан сокуон баар. Ол сокуоҥҥа олоҕуран, үөрэх кинигэлэрин, босуойуларын, бырагыраамаларын оҥоруу куонкурус быһыытынан барар. Куонкуруска ким баҕалаах кыттыан сөп. Ол эрээри, Үөрэх министиэристибэтин үөрэтэр-методическай Сэбиэтин ааһыан уонна өрөспүүбүлүкэ испииһэгэр киириэн наада. Өскөтүн үөрэх кинигэтин таһымыгар тиэрдиллибэтэх буоллаҕына, оскуолаҕа модульнай курс эрэ быһыытынан туттуллуон сөп.
Анна Саввинова, Национальнай оскуолалары чинчийэр институт научнай үлэһитэ:
– Чинчийэн көрүү түмүгэр, куорат оскуолаларын сахалыы кылаастарыгар оҕону нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин уруоктарыттан ураты барытыгар сахалыы үөрэтэллэр. 5-6 кылаастарга нуучча тылын сабыдыала киирэр. Ол эрээри, оҕолор сахалыы үөрэнэллэр. 7-9 кылаастарга тэҥнэһии көстөр. Нууччалыы өйдөөбөт оҕоҕо учуутал сахалыы быһаарар. Үрдүкү кылаастарга профессиональнай тыл элбиир. Ол түмүгэр нууччалыы тыл баһыйар. Кадр боппуруоһа хас мунньах аайы этиллэр. Ити кыһалҕаны өйдөөн, ХИФУ математикаҕа кафедратыгар сахалыы тылынан үөрэтиэн сөптөөх исписэлиистэри бэлэмниир магистратураны арыйаары сылдьаллар. Манна даҕатан эттэххэ, бэһис-алтыс кылаас оҕолоругар аналлаах математика тылдьыта таҕыста. Маҥнай сахалыы тылынан суруллар, ойуута бэриллэр, онтон нууччалыыта ыйыллар.
Александр Чиряев, 12 №-дээх оскуола математикаҕа учуутала:
— Математика кинигэтэ оҥоһуллубутун көрбүтүм, идеята үчүгэй. Ол эрээри, үөрэх ити кинигэтэ бэчээккэ тахсыбыта буоллар, математиканы сахалыы үөрэтэрбит туһата суох эбит диэн өйдөбүлгэ тиийиэхпитин сөп этэ. Ол төрүөтүнэн, үөрэх кинигэтэ уонна тылбаастааһын хаачыстыбатыгар сөптөөх үлэ барбатыттан тутулуктаах быһыылаах. Тылбытын сайыннарбатахпытына, оҕо толкуйдуур дьоҕура сыппыыр. Сахалыы иитии уонна үөрэтии толоруллар кыахтаах буоларын ирдиэххэйиҥ, онно туһуланар үлэлэри ыытыаххайыҥ.
Төрөппүт санаата
Саргылаана Иннокентьева, төрөппүт:
— Маннык тэрээһиннэргэ ким, тугу этиэхтээҕэ биллэр. Куруук, хас да сылы быһа биир кыһалҕа турар. Бу, хас биирдии киһи “мин төһө сахабыный” диэн ыйытыытыттан саҕаланыахтаах. Биир сахалыы кинигэни аахпатах төрөппүт оҕотун сахалыы тыыҥҥа иитэрэ саарбах. Ол эрээри, кыһалҕаны сытыытык туруоран, тылтан дьыалаҕа көһөрүөххэ наада. Ону оскуолаҕа сүрүннүүр күүс — учуутал.
Вилюяна Никитина, төрөппүт:
— Оҕону сахалыы иитиигэ Кэнсиэпсийэ хайаан да наада. Билигин оҕолор төрдүс кылаас кэнниттэн эмиэ судаарыстыбаннай хонтуруолунай үлэни толороллор. Сахалыы үөрэммит оҕо нууччалыы туттарар. Кэнсиэпсийэ сахалыы үөрэммит оҕо эксээмэни сахалыы туттарарыгар эмиэ үлэлэһиэхтээх дии саныыбын. Төрөппүттэргэ өйдөтөр үлэ эмиэ ирдэнэр. Оҕону сахалыы иитиигэ тэлэбиисэр дьайыыта олус улахан. Иитээччиттэн, учууталтан эмиэ тутулуктаах.
Эйгэни кэҥэтии
Ольга Лыткина, төрөппүт:
– Тылбаастаммыт математика кинигэтэ саха айылгытыгар сөп түбэспэт. Төрөппүт буоларым быһыытынан ону билэбин. Улахан оҕом тылбаастаммыт үөрэх кинигэтин син өйдүүр эбит буоллаҕына, кыра оҕом олох ылымматаҕа. Маннык буоллаҕына табыллыбатын өйдөөн, сайыҥҥы кэмҥэ оҕолору тыаҕа, иккилии нэдиэлэҕэ тиийэ, буһуу-хатыы оскуолатыгар илдьэ барар холобурдарын туһаммытым. Оҕолорбутун аймахтарбытыгар фермаҕа ыыталаабыппыт. Дьиэтигэр төннөн иһэн: “Мама, мин мантан баран эрэрбиттэн дууһам хамсаата”, — диэн уйадытан турардаах. Онон эйгэни кэҥэтии – иитии сүрүн кыаҕа.
Галина Попова-Санаайа, ХИФУ профессора: 25 сылы быһа туһалаан кэлбит Кэнсиэпсийэбит 7 бириинсиптээх. Бириинсип диэн олох уларыйыа суохтаах. Ньымата, киэбэ уларыйыахтаах. Саҥа көрүҥнэри көрдөөн иһиэхтээхпит. Дириэктэртэн, учууталтан улахан тутулуктаах. Олоҥхолуур учууталга түбэстэҕинэ оҕо олоҥхолуур, сахалыы үчүгэйдик саҥарар учууталтан саҥарар дьоҕура сайдар. Онон каадыр боппуруоһа улахан оруоллаах. Ханна, туохха сыыспыппытын барытын көрөн, ыраҥалаан оҥоруохха наада.
Түмүк
Тэрээһиҥҥэ төрөппүт кыттыыта «төгүрүк остуол» сыалын-соругун толору арыйарыгар көмөлөстө. Оҕону үөрэтиигэ күннэтэ кыһалҕаны учууталы сэргэ, төрөппүттэр көрсөллөр. Төһө да кэпсэтиигэ холобур быһыытынан биир математика эрэ үөрэҕин кинигэтэ хаарыйыллыбытын иһин, ити физика, химия уо.д.а. биридимиэттэргэ эмиэ быһаччы сыһыаннаах. Онон куорат оҕотун сахалыы иитиигэ эйгэтин кэҥэтии, уу сахалыы үөрэтэр кыахтаах каадырдары бэлэмнээһин, үөрэх кинигэтин сөпкө, аттаран, толкуйдаан тылбаастааһын барыта, оҕо сахалыы сайдыытыгар биир сүрүн тирэҕинэн буолар.
Людмила ПОПОВА.