Историческай наука докторын, Россияҕа биллэр учуонайы Андриан Борисовы кытта бэрт истиҥник сэһэргэстибит. Национальнай библиотека историческай саалатыгар уутугар-хаарыгар киирэн кэпсээтэ. Киниттэн Саха сиригэр нууччалар кэлиилэрин, ол төрүөтүн, интэриэһинэй, сүрүн түгэннэрин ыйыталастым.
(“Киэҥ сир” — “Сахамедиа” холдинг Саха АССР 100 сылын көрсө саҕалаабыт бырайыага. “Киэҥ сиргэ” өрөспүүбүлүкэҕэ олорор араас омуктары, кинилэр историяларын, күннээҕи олохторун, аһыыр астарын, таҥнар таҥастарын, оонньуурдарын, дьиэлэрин-уоттарын, ыллыыр ырыаларын кэпсиибит. 2022 сылга диэри биһиги фото-, видео-матырыйааллары, ытатыйалары мунньуохпут. Балары түмэн хомуурунньук таһаарыахпыт).
Бастакы нууччалар
— Нууччалар манна күндү түүлээҕи батыһан кэлбиттэрэ – диир Андриан Афанасьевич, — чуолаан, киис тириитин эккирэтэн. XVII үйэ саҥата – Арассыыйа “бутуурдаах кэмин” бүтүүтэ, Романовтар династиялара саҥа салайан эрэрэ. Дойдуга оҥорон таһаарыы диэн суох, экономика тохтубут, бүддьүөт кураанахсыйбыт кэмэ. Билиҥҥи курдук, дойдуга ньиэп, гаас, алмаас, көмүс хостоммот. Сүрүн эргинэр табаар — киис тириитэ. Билиҥҥи Красноярскай кыраай, Тюмень уобалаһыгар нууччалар номнуо кэлэн, кииһи промышленнай таһымҥа бултуу сылдьаллара. Тириигэ наадыйыы өссө улахан этэ. Ол иһин ыраахтааҕы сулуусайдары өссө ыраах – бу диэки ыыталаабыта.
Киис тириитэ олус ыарахан сыанаҕа Европаҕа атыыланара. Бу муодатын Европа дойдуларын хоруоллара киллэрбиттэрэ. Онтон сылтаан Европа тойотторо-хотуттара бары киискэ сууланаллара. Кинилэртэн салгыы киис таҥас муодата аан дойдуга барытыгар тарҕаммыта.
Европа дойдулара оччолорго саҥа булбут сирдэригэр – холуонньаларыгар хаайыылаахтары, хаатырга дьонун ыыталыыр этилэр. Холобур, Англия — Австралияҕа. Олор айбардаан саҥа сир баайын туһаҕа таһааран бараллара. Онно холоотоххо, Арассыыйа Саха сиригэр холуонньата – лаппа сымнаҕас, түүлээх холуонньата этэ. Бастакы нууччалар Саха сирин Тыгын Дархан кэмигэр булбуттара…
Арассыыйа Империятыгар биһигини холбооһун, Арҕаа Сибииргэ холоотоххо, түргэнник уонна арыый сымнаҕастык ааспыта. Ким саҥа бэрээдэги кытта сөбүлэспэт – холкутук кырыы сирдэргэ куотан биэрэр кыахтааҕа. Тэҥнэбилгэ, Арҕаа Сибиири нууччалар сэриилээн ылбыттара. Татаар хааннарын сыдьааннара салайан олорор сэриилэрин кытта нуучча регулярнай аармыйата хас да сылы быһа сэриилэһэн, ныһыйан туран бэриннэрбитэ. Биһиэхэ хаан тохтуулаах сэрии буолбатаҕа. 20 сыл иһинэн (1620-1640) сахалар саҥа политическай укулаакка көспүттэрэ.
Утарылаһыы
Киин Саха сирин аҕа уустарын бас дьоно атыттардааҕар арыый эйэлээхтик саҥа бэрээдэги ылыммыта. Ыраахтааҕы былааһа кинилэр ис олохторугар орооспотун өйдөөбүттэрэ. Дьаһааҕы төлөө да, бүттэ. Аҕа уустарын бас дьоно бэйэлин миэстэлэригэр хаалбыттара. Ону ааһан былааһы оҕолоругар биэрэллэрин ыраахтааҕы утарбатаҕа.
Эмиэ Арҕаа Сибиири кытары тэҥниир буоллахха, онно элита барыта кыдыйыллыбыта. Бэриммит байыастары нуучча аармыйатыгар холбообуттара. Олоруҥ өссө ыйааҕын толоро Саха сиригэр ыраахтааҕы кэлбиттэрэ. Оччотооҕу докумуоннарга, кэлбит байыастар ааттарын көрдөххө, кинилэр ортолоругар нууччатыйбыт татаардар элбэхтэр.
Оттон хотугу эбээннэр, дьүкээгирдэр нууччаларга кытаанахтык утарыласпыттара. Остуруоктарга саба түһэллэрэ, уоттууллара. Билигин толкуйдаатахха, экономическай интиэриэстэр хатыйсыбыттар эбит. Сахалартан уратылара, эбээннэр 1600 сылларга түүлээҕинэн промышленнай таһымҥа дьарыктаналлара. Ыраахтааҕы былааһа кинилэртэн түүлээхтэрин былдьаан эрэрин өйдөөбүттэрэ. Уһун киирсии кэннэ нуучча сэрииһииттэрэ кинилэри эмиэ бэриннэрбиттэрэ.
Нуучча бултуур биригээдэлэрэ сир-сиргэ барытыгар тиийбиттэрэ. Дьааҥы баһыгар кытта промышленнай таһымҥа бултаан барбыттара. Нуучча булчута — сайдыылаах омук бэрэстэбиитэлэ. Кииһи быдан көдьүүстээх ньыманан, кэбэҕэстик бултуура – саанан ытара, хапкаан иитэрэ. Бу биригээдэлэри Москваттан атыыһыт Строгановтар тэрийэн ыыталлара. Оччолорго Арҕаа Сибиир тайаҕатыгар номнуо кинилэр бултууллара. Ыраахтааҕы сулуусайдара Саха сирин бэриннэрбиттэригэр, биригээдэлэри манна ыыппыттара. Строгановтар ыраахтааҕыттан промыселга баһаам киэҥ сири ылбыттарын таһынан, нолуокка эмиэ чэпчэтиилээхтэрэ.
Нууччалар Саха сирин хоту өттүгэр бүтүн куораттары олохтообуттара. Холобур, Зашиверскай куорат – перевалочнай пуун. XVII үйэ кээмэйинэн ыллахха, манна баһаам киһи мустубута – тыһыынча кэриҥэ киһи олохсуйбута. Кимнээх бултуу кэлбиттэрэй диир буоллахха, таможня докумуоннарыгар Повольже, Вологда, Ярославль, Вятка дьоно ыйыллыбыттар.
Дьаһаах
Утарылаһар сахалары бэриннэрии кэннэ, дьаһаах хомуйуу саҕаламмыта. Маҥнай нуорма-той суоҕа. Баай Тыгын уолаттара Бөдьөкө, Өлкөрөй сылга сүүһүнэн тириини биэрэллэрэ, “тус бэйэм уонна аҕа ууһум иһин” диэн суруйтараллара.
Сотору кэминэн дьаһаах нуорматын киллэрэр наада буолбута. Дьаһаах хомуйааччылар иҥсэлэриттэн сылтаан 1634 уонна 1636 сылларга сахалар сэбилэниилээх өрө туруулара буолуталаабыта. Тоҕо диэтэххэ, араас остуруоктар – Енисей, Мангазея хаһаактара тус-туспа кэлэн хомуйаллара. Кэлин өссө Томскай, Красноярскай остуруоктар сыбыытаабыттара. Ити этиллибит өрө туруулары саба баттаан баран, нууччалар толкуйга түспүттэрэ.
Ол түмүгэр сөптөөх уонна кэскиллээх быһаарыыны ылыммыттарын тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ наада. Ыраахтааҕы 1638 сыллаахха Дьокуускайга туспа воеводческай салайыныыны олохтуурга дьаһайбыта. Дьокуускайдааҕы остуруок бастакы воеводаларынан Петр Головин уонна Матвей Глебов анаммыттара. Москваттан ыраах сытарбытынан, воеводалары хонтуруоллуур кыах суоҕунан, оччолорго тэҥинэн икки воеводаны аныыр үгэс баара. Интэриэһинэйэ диэн, балар үс сылынан биирдэ Саха сиригэр үктэммиттэрэ. 400-чэ үлэһиттээх.
Кигэн сахалары өрө туруоруу
Головин кэлиэр диэри саха аҕа уустарын араас ыраах остуруоктар “үллэстэн” олорбуттара. Үөһэ этиллибит хас биирдии остуруок манна “бэйэ дьоннооҕо”. Холобур, Боотулу уонна Сылаҥ сахаларын Красноярскай остуруок өйүүрэ. Оттон хаҥаластары, мэҥэлэри, наахаралары – Енисей хаһаактара кутугунаталлара.
Хаһаактар манна көҥүл айбардаабыттарын, оҥорбут араас буруйдарын иһин эппиэттииллэриттэн куттаналлара. Головин воевода кэллэҕинэ кинилэри эппиэккэ тардыахтааҕа биллэрэ.
Ол иһин сахалары уган биэрэргэ, буруйу кинилэргэ көлбөрүтэргэ санаммыттара. Киксэн баран, олохтоох сахалар Головин аармыйатыгар саба түһүүлэрин тэрийбиттэрэ. Воевода үс сылы быһа айаннаабыт буолан, провокацияны тэрийэргэ бириэмэ баара. Билиҥҥҥи тиэрминэн, информационнай сэриини саҕалаабыттара: улуустарга Головин туһунан сымыйа сураҕы тарҕаппыттара, сүрдээн-кэптээн кэпсээбиттэрэ: “кэллэҕинэ биэрэпис оҥоруоҕа, ахсааҥҥа киирбит сүөһүнү барытын былдьыаҕа…”
Сахалар “биэрэпис” диэн билбэт тылларыттан олус куттаммыттара. Итиэннэ сүөһүттэн матыы — эрэбил өлүүгэ тэҥнээҕэ…
1942 сыллаахха Головин тиийэн кэлбитэ. Сахалар кини биэрэписчиттэригэр саба түһүтэлээбиттэрэ, остуруокка 1000 кэриҥэ сэбилэммит саха ыган кэлбитэ. Киксии буоларын туоһута — саба түспэтэхтэрэ, остуруогу эргийбэтэхтэрэ. Арааһа, Головин уонна кини биэрэпиһин туһунан кырдьыктаах информация тиийдэҕэ. Аҕыйах хонугунан улуустарынан тарҕаспыттар.
Головин террора
Сахалар маннык көрсүүлэриттэн Головин олус тымтыбыта. Өрө туруу төрүөтүн билээри кытаанах силиэстийэни ыыппыта. Тыгын уолаттара — Хаҥалас баһылыктара, сахалыы үгэһинэн, тойону алы гынан киниэхэ сулуу биэрэ сатаабыттара. Ол эрэн Головин сулууну ылбатаҕа, төттөрүтүн, бары баһылыктар остуруокка кэлэллэрин бирикээстээбитэ.
Силиэстийэ түмүгүнэн элбэх нууччаны да, саханы да хаайыыга укпут. Доппуруос кэмигэр олору сордообут, сорохторун “таҥнарыы иһин” ыйаталаабыт. Биэрэпиһин син биир ыыппыт, сүөһүнү былдьаабатах.
Головиҥҥа дьон араастык сыһыаннаһар. Ол эрэн кини кэми кытта тэҥҥэ испитин бэлиэтиир тоҕоостоох. Бөдөҥ учуонай, историк Василий Иванов суруйарынан, Головин биэрэпиһэ — Арассыыйаҕа аан бастакы. Биэрэпис ситэриллибэккэ тохтубута. Холобур, Осип Галкин диэн биэрэписчити Бөдьөкө үҥүүнэн өтөрү түһэн өлөрбүтэ. Хас да улууска толору ааспыта. Олус сиһилии биэрэпис, сахалар оччотооҕу олохторун үөрэтэргэ сүҥкэн научнай суолталаах.
Киис бараныыта
Головин улахан өҥөтө диэн дьаһааҕы бэрээдэктээбитэ, атын хаһаактартан сахалары көмүскээбитэ. Дьаһаах нуорматын маннык олохтообута: 4 ынахтан сылга 1 киис. Холобур, 40 төбөлөөх буоллаххына, 10 кииһи төлүүгүн. Дьиҥэр, соччо ыара суох нолуок.
Туспа воеводческай салайыныыны олохтооһун ыраахтааҕыга экономическай көдьүүһү аҕалбыта. Эрдэ киниэхэ 2000-3000 тыһыынча киис тиийэр эбит буоллаҕына, нуорма киирбитин кэннэ 11000 илдьэр буолбуттара.
Сотору кэминэн иэдээн буолбута – 1650-1660 сылларга киис эстибитэ. Түүлээх “көмүс лихорадката” мөкү өрүтүн көрдөрбүтэ. Турар-турбат барыта киистиирэ. Биир да хаалбатаҕа. Олус ыраах, Амурга тиийэ бараахтыыллара.
Цивилизиялар көрсүһүүлэрэ
Буорах сааОх саалаах сахаларга буорах саалаах нууччалар кэлбиттэрэ. Дьиҥэр, буорах саа сэриилэһиигэ ордуга суох этэ. Ырааҕы тэбэринэн, сыаллааҕынан ох сааттан ордуга суоҕа. Саха сириттэн уратыта, чукчалар дьиҥнээхтик сэриилэспиттэрэ. XVIII үйэ ортотугар тиийэ утарыласпыттара. Чукча сэрииһиттэрэ байыаннай дьыаланы чахчы билэр этилэр: атаакаҕа да, көмүскэниигэ да үчүгэйдэрэ. Холобур, Дьокуускай воеводата Дмитрий Павлуцкай онно охтубута. Төрдүс сырыытыгар, 1747 сыллаахха кини этэрээтин чукчалар урусхаллаабыттара, бэйэтин өлөрбүттэрэ.
Сүрүн алҕас
Оччотооҕу событиелары көрүүгэ, үгүстэр “евроцентризм” көрүүтүн тутуһаллара сыыһа. Саха сирин историятын Колумб, Кук, Веспуччи ааттарын кытта сибээстээх быһыыны-майгыны кытта тэҥнии сатыыллар. Улахан сыыстарыы. Саха сиригэр олох атын быһыы-майгы этэ. Испания конкистадордара католичествоны күүстэринэн соҥнообуттара дии. Оттон нуучча ыраахтааҕыта “кимиэхэ да күүһүнэн итэҕэли ылыннарымаҥ” диэн ыйаах таһаарара. Ити ыйаах эмиэ да экономическай төрүөттээх этэ. Көмүс сымыыты сымыыттыыр кууруссаны туттубат буоллаҕыҥ. Манна даҕатан эттэххэ, дьаһаах төлөөччү киһини өлөрүү сулуусайдарга ыраахтааҕыны утары буруй оҥорууга тэҥнээҕэ. “Өлүөхсүт оннугар ыраахтааҕыга ким дьаһааҕы төлүүрүй?” диэн суостаах ыйытыы тута бэриллэрэ…
385 сыл сүрүн ситиһиилэрэ
Нууччалар кэлиэхтэриттэн Саха сиригэр ифраструктура, үөрэҕирии, культура сайдан барбыта. Саха сирин наукатын, култууратын таһыма атын чугастааҕы регионнартан лаппа үрдүк. 385 сылы уҥуордаан толкуйдаатахха, нууччалара суох, манна кимнээх эрэ СИН БИИР кэлиэх этилэр: кытайдар, эмиэрикэлэр, эбэтэр өссө кимнээх эрэ. Эмиэрикэлэр төрүттэрэ олохтоох омуктары хайдах туппуттара-хаппыттара биллэр. Онно бүтүн норуоттар, кырата суох норуоттар, симэлийбиттэрэ…
Нуучча холуонньалааһыныттан сахалар сүтэрбиппитинээҕэр, туһаммыппыт элбэх. Холобурга, демографиябытын көрдөххө, 1600 сс сахалар 50 тыһыынча этибит, 2000 сс. 500 тыһыынча буоллубут.
Прокопий БУБЯКИН кэпсэттэ.
«Якутия. Историко-культурный атлас». Дьокуускай, 2007 с. кинигэ иллюстрацияларын туһанныбыт.