РФ үтүөлээх учуутала, Үлэ Албан Аата уордьан III истиэпэннээх кавалера Татьяна Егоровна Дуткина-Олесова аатын Уус Алдан улууһугар баар “Тустаах предметтэри дириҥэтэн үөрэтэр Лөгөй орто оскуолатыгар” иҥэриэххэ диэн санаалаах бөлөх тэриллибитин сэҥээрэ иһиттим. Бөлөххө араас сылларга Лөгөй орто оскуолатыгар үөрэммит, үлэлээбит— CӨ норуодунай артыыһа, Лөгөй нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Владимир Заболоцкай, РФ үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, Норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Иннокентий Дегтярев, СӨ транспорын, суол хаһаайыстыбатын министиэристибэтин тимир суолга отделын салайааччыта Николай Аржаков, СӨ Үөрэҕин министиэристибэтин иһинэн Үөрэх хаачыстыбатын хонтуруоллуур салаа салайааччыта Андрей Пухов уо.д.а. бааллар. Лөгөй орто оскуолатын баай историята бу үтүөкэннээх Киһи, Учуутал аатын кытары быһаччы ситимнээх. Быйыл Лөгөй оскуолата төрүттэммитэ 70 сыла. Нэһилиэккэ быйыл саҥа таас оскуола дьэндэйэ тутуллан, олохтоохторго улахан бэлиэ түгэн. Бу нэһилиэккэ төрөөбүт, олоҕун үтүө кэмин оҕо иитиитигэр анаабыт бастыҥ учуутал Татьяна Егоровна алтыспыт, киниэхэ үөрэммит оҕолорун көрсөн кэпсэттим уонна дьон дьиҥ баҕа санаатын итэҕэйдим: үтүө киһи аата үйэтийиэхтээх диэн.
Ис сүрэхпиттэн өйүүбүн
Иван Иванович Шамаев, өрөспүүбүлүкэтээҕи интэринээт-лиссиэй дириэктэрэ, өрөспүүбүлүкэ дьоҕурдаах оҕолорун көрдүүр, сүүмэрдиир “Дьоҕур” общественнай тэрилтэ бэрэссэдээтэлэ, Ил Түмэн Государственнай мунньаҕын депутата:
—РФ үтүөлээх учуутала, Үлэ Албан Аата уордьан III истиэпэннээх кавалера Татьяна Егоровна Дуткина өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйгэ 1997-1999 сылларга дириэктэри иитэр үлэҕэ солбуйааччынан уонна ахсаан учууталынан үлэлээбитэ. Үлэлиир кэмигэр Татьяна Егоровна педкэлэктииби улаханнык түмпүтэ, айар тыыны уһугуннарбыта, үөрэх, иитии таһыма үрдүүрүгэр улахан күүһүн биэрбитэ. Ахсаан учууталын быһыытынан кини, үөрэнээччилэрин болҕомтотун умсугутуулаах, алыптаах уруоктарынан улаханнык тарпыта. Хас биирдии үөрэнээччитигэр үөрэ-көтө көмөлөһөрө, ахсаан уруогар ураты тапталы сатаан күөдьүтэрэ. Үөрэнээччилэрэ Айсен Татаринов, Саша Мохначевскай, Аня Тихонова уо.д.а. ахсааҥҥа, физикаҕа Бүтүн Россиятааҕы, норуоттар икки ардыларынааҕы олимпиадалар хас да төгүл кыайыылаахтара буолбуттара. Бүгүн үгүс үөрэнээччи Татьяна Егоровнаны сылаастык, истиҥник ахтар. Кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар Татьяна Егоровна умсугутуулаах уруоктара уонна уруогу таһынан кинилиин алтыһыылар, кэпсэтиилэр хатанан хаалбыттар. Кини үөрэнээччилэрэ—учуонай, политик, дьоҕурдаах салайааччы, учуутал буола үүммүттэрэ. Уус Алдан улууһун дьоҕурдаах оҕолорун сүүмэрдээн булууга улахан өҥөлөөх. 1989 сылтан РФМШ-ҕа (кэлин РК-ҕа) Уус Алдантан элбэх оҕо киирбитэ. Кини “Дьоҕур” общество Уус Алданнааҕы салаатын төрүттээбитэ диэтэххэ, омуна суох. Мин ис сүрэхпиттэн “Тустаах предметтэри дириҥэтэн үөрэтэр Лөгөй орто оскуолатыгар” Татьяна Егоровна Дуткина-Олесова сырдык аатын үйэтитэр санаалаах инициативнай бөлөҕү өйүүрбүн биллэрэбин. Лөгөй орто оскуолатын педкэлэктиибигэр үүнэр көлүөнэни иитиигэ, үөрэтиигэ ситиһиилэри баҕарабын.
Өрөспүүбүлүкэ педагогическай общественноһа билиммитэ
Галина Ивановна Алексеева, Үөрэҕи сайыннарар уонна үөрэх үлэһиттэрин идэлэрин үрдэтэр С.Н.Донской-II аатын сүгэр институт дириэктэрэ:
—Биһиги институппут бу тэриллибит инициативнай бөлөх этиитин өйүүрүн биллэрэр. Татьяна Егоровна үөрэх эйгэтигэр 30-тан тахса сыл үлэлээбитэ. Ол онтон сүүрбэ сылы кини төрөөбүт Лөгөйүгэр анаабыта, үгүс сыратын, ураты кыһамньытын, билиитин оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ, биир идэлээхтэрин таһымнарын, кыахтарын үрдэтиигэ уурбута. Кини үөрэнээччилэрэ ахсааны чахчы сөбүлүүллэрэ. Хас биирдии үөрэнээччитин ситиһиитин уратытык болҕойоро. Үөрэтэр оҕолоро учууталларынан киэн тутталлара, оттон төрөппүттэр кинини билинэллэрэ. Уһун кэм устата ахсаан учууталларын методхолбоһуктарын сатабыллаахтык салайбыта, бэйэтин баай уопутун атыттардыын хото үллэстэрэ, эдэр биир идэлээхтэрин мэлдьи өйүүрэ, кинилэргэ ис сүрэҕиттэн көмөлөһөрө, сүбэлиирэ. Татьяна Дуткина улахан буукубаттан суруллар чулуу Учуутал этэ. Бэйэтэ аһаҕас, амарах уонна ирдэбиллээх, биир сүнньүлээх, биир тыллаах Кэрэ киһи буолан, биир идэлээхтэрэ, өрөспүүбүлүкэ педагогическай общественноһа чахчы билиммит улахан педагога.
Саргылаана Егоровна Нафанаилова, педагогическай үлэ ветерана, ЮНЕСКО ассоциированнай оскуолаларын Общественнай Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:
—Оскуолаҕа чиҥ билиилээх, үрдүк таһымнаах, дьоһун, дьоҕурдаах учууталлар наадалар. Ити хаачыстыбалар барылара Татьяна Егоровна Дуткинаҕа бааллара. Кини туһунан сырдык, үтүө өйдөбүл оҕолоругар, чугас дьонугар биир идэлээхтэригэр, доҕотторугар уһун кэм олоруо. Татьяна Егоровна педагог быһыытынан сүрдээх мындыр, айар куттаах, үлэтэ түмүктээх уонна хаачыстыбалаах буоларыгар улахан интэриэстээх учуутал этэ. Биһиги Лөгөй орто оскуолатыгар хас да сыл Татьяна Егоровнаны кытары бииргэ үлэлээбит дьоллоохпут.
Уонтан тахса сыл иитиэхтээбит баҕабыт
Лөгөй орто оскуолатын 1988 сыллаахха бүтэрбиттэр ааттарыттан Иван Данилович Копырин, Тыа хаһаайыстыбатын, ас-үөл политикатын министиэристибэтин информационнай политикаҕа начаалынньыга, философскай наука кандидата, РФ Ыччат политикатыгар бочуоттаах үлэһитэ:
—Үөрэппит учууталларбытыттан биир саамай умнубат, ойуччу тутар учууталбыт—Татьяна Егоровна Дуткина. Кини биһиги кылааспыт салайааччыта этэ. Өйбүтүгэр-сүрэхпитигэр кини уруоктара эрэ буолбакка, араас кэнсиэртэр, агитбиригээдэлэр, субуотунньуктар, похуоттар, о.д.а бэлиэ түгэннэр өйдөнөн хаалбыттар. Кини барыбытын сатабыллаахтык түмэрэ: бастыҥ ырыаһыт, үҥкүүһүт, режиссер, сценарист уонна үтүө доҕор этэ. Биһиги төрөппүттэрбитин, бииргэ төрөөбүттэрбитин эндэппэккэ билэрэ, барыбыт кыахпытын, дьоҕурбутун өйдүүрэ, улахан олоххо үктэнэрбитигэр көмөлөһөрө. Учууталбыт кылгас эрээри, чаҕылхай олоҕу олорбута. Кини үлэтин көрбөт, билбэт диэн суоҕа. Онон уолаттар улуустааҕы гимназиялара тэриллэригэр, атаҕар турарыгар учууталбытын көмөҕө ыҥырбыттарыгар биһиги соһуйбатахпыт. Онтон кини көмөтө Саха сирин биир бастыҥ кыһатыгар—Өрөспүүбүлүкэтээҕи кэллиэскэ наада буолбута. Биһиги уонтан тахса сыл устата иитиэхтээбит баҕа санаабыт—Лөгөй орто оскуолатыгар Татьяна Егоровна Дуткина-Олесова аатын иҥэриэххэ диэн. Бу баҕа санаабыт оскуола иитэр-үөрэтэр концепциятын, хайысхатын сайыннарыыга, торумнуурга, оскуоланы атын, өссө үрдүк таһымҥа таһаарарга улахан тирэх буолуо этэ дии саныыбыт.
Лөгөй орто оскуолатын 1991 сыллаахха бүтэрбиттэр:
—Биһиги кылааспытыттан элбэх оҕо техническэй, экономическай хайысхалаах үөрэххэ киирбитэ. Учууталбыт Татьяна Егоровна суолун батан, сүүрбэттэн тахса сыл устата ахсаан учууталынан Майя Алексеевна Бурнашева (СӨ үөрэҕириитин туйгуна) айымньылаахтык үлэлиир. Арьяна Бурнашева, Татьяна Егоровна кыыһа Татьяна Дуткина эмиэ учуутал идэтин ылбыттара. Үөрэх эйгэтигэр биһиги кылаастан өссө Петр Баханов, Марина Петрова ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Күндү учууталбыт аата Лөгөй орто оскуолатыгар иҥэриллэригэр баҕарабыт.
“Айылҕаттан айдарыылаах, анаттарыылаах”
Анатолий Бурнашев, СӨ үтүөлээх артыыһа, Лөгөй нэһилиэгин уонна Уус Алдан улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Общественнай палаата чилиэнэ:
—Татьяна Егоровна Дуткинаҕа үөрэммит, кини биир дойдулааҕа буоларым быһыытынан, Лөгөй нэһилиэгин дьонун ааттата сылдьар киһи, Лөгөй орто оскуолата Татьяна Егоровна Дуткина аатын сүгэрин өйүүбүн. Татьяна Егоровна Дуткина уордьаннаах учуутал, Россия таһымыгар тиийэ биллибит үтүөлээх учуутал. Итинник учуутал биһиги нэһилиэкпититтэн соҕотох. Татьяна Егоровна идэтин толору баһылаабыт улахан, айылҕаттан айдарыылаах, анаттарыылаах чулуу киһи этэ. “Күн сүүстэриттэн уураабыт дьоно” диэн ураты буолаллар. Бу олоххо оннук дьоҥҥо тирэҕириэххэ наада. Д.П.Коркин, М.А.Алексеев—ураты суоллаах, таҥараттан аналлаах дьон кэлэн барбыттар дии саныыбын. Кинилэр сырдык ааттарын кэккэтигэр мин Татьяна Егоровна Дуткинаны киллэрэбин. Урут-уруккуттан Лөгөй нэһилиэгэ үлэһит ыччатынан, таһаарыылаах үлэлээх салайааччыларынан өрөспүүбүлүкэ биир киэн туттар нэһилиэгинэн биллэр, сураҕырар. Кулуупка, оскуолаҕа киһи аатын иҥэрэр буоллахха, сүбэнэн-аманан биир санааҕа кэлиллиэхтээх дии саныыбын. Татьяна Егоровна сөптөөхтүк олорон, оҕолорун, үөрэнээччилэрин сөпкө ииппитин туоһута—кини сырдык аатын Лөгөй орто оскуолатыгар үйэтитэри, иҥэрэри туруорсалларын сөптөөҕүнэн ааҕабын. Биһиги, Бурнашевтар дьиэ кэргэн, үөрэммит оскуолабыт Татьяна Егоровна Дуткина сырдык аатын сүгэрэ саамай сөптөөх дии саныыбыт.
Оҕолорум үһүөн киниэхэ үөрэммиттэрэ
Зоя Николаевна Винокурова, төрөппүт:
—Мин Таня Олесовалыын ахсыс кылааска диэри бииргэ үөрэммитим. Таня үөрэҕэр үчүгэй этэ. Наһаа көхтөөх, салайар дьоҕурдаах этэ. Биһигини кэнсиэргэ кыһаллан туран бэлэмниирэ, бэйэтэ ырыаһыт, үҥкүүһүт бэрдэ этэ. СГУ-ну бүтэрэн, төрөөбүт дойдутугар, үөрэммит оскуолатыгар кэлэн айымньылаахтык үлэлээбитэ. Учуутал быһыытынан ирдэбиллээҕэ. Оҕолорго чиҥ билиини биэрэр гына дьаныһан туран, ис сүрэҕиттэн кыһаллан үлэлээбитэ. Мин оҕолорум Гена, Валя, Зоя киниэхэ ситиһиилээхтик үөрэммиттэрэ. Оскуоланы үрүҥ көмүс мэтээлинэн бүтэрэн, билигин бары араас эйгэҕэ ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаллар.
Жанна Леонтьева, СӨ Бэчээтин туйгуна, Т.Е.Дуткина-Олесова үөрэнээччитэ.