Ааҕары сатаабат да эрдэхпитинэ биһиги кыра сылдьан аан бастаан кинигэни кытта билсибиппит буолуо, ол курдук, төрөппүттэрбитин, эбээлэрбитин, эһээлэрбитин, чугас дьоммутун утуйаары сытан, «Остуоруйата кэпсээ,» — диэн көрдөһөрбүт. Сөбүлээбит остуоруйабытын хаста да хатылатарбыт. Салгыы, биһиги улаатаммыт бэйэбит сөбүлээн аахпыт, ааҕар кинигэлэнэбит. Олохпут, өйдөөн көрдөххө, барыта кинигэ арыаллаах эбит. Холобур, көрбүт киинэлэрбитин да ыллахха. Оттон билиҥҥи кэмҥэ дьон ханнык саха кинигэлэрин сөбүлээн ааҕар эбитий? Чэлгийээнэ Бахсырова, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
1.»Дьикти саас”, Василий Яковлев-Далан
Клара Ксенофонтова, Дьокуускай куорат 12-с №-дээх орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала:
-Мин В.С.Яковлев-Далан айымньыларын барытын да сөбүлээн ааҕабын. Ол эрээри учуутал, оҕолору кытта алтыһар киһи буоларым быһыытынан «Дьикти сааһы» ордоробун. Оччотооҕу оскуола оҕото кинигэни умсугуйан туран ааҕара, олоҕу аахпыт кинигэтинэн, көрбүт киинэтинэн ылынара киһи эрэ сөҕүөн курдук. Бу сэһэҥҥэ хас да тиэмэ арыллар: доҕордоһуу, булт, оскуола олоҕо, төрөппүт, оҕо сыһыаннара, кырдьыгы этии уустуга, холкуос олоҕо, таптал… «Дьикти сааска» сүрүн дьоруой Гассан уонна кини доҕотторо оскуоланы бүтэрэр сылларыгар бэйэлэрэ да билбэттэринэн, сымыйа буруйдааһыҥҥа түбэһэн, кэмин иннигэр өлбүт биир дойдулаахтара Дьорҕоотоп кырдьыгын арыйаллара, оскуола историятын суруйан бэлэхтииллэрэ кэпсэнэр. Гассан — ураты оҕо. Ол уратыта кини олоҕу айсберга майгыннатыытыгар да көстөр. Далан үгүс айымньылара кырдьыгы өрө тутарга туһаайаллар. Кини айымньыларыттан норуот олоҕун устуоруйатын билэҕин. Онон, бу кинигэни кытта билсэ илик буоллаххытына, ааҕаргытыгар сүбэлиибин.
2. “Аан Талҕа”, Елена Слепцова-Куорсуннааx
Жанна Барашкова, Чурапчы улууһун Д.Г. Барашков аатынан Бахсы орто оскуолатын саха тылын учуутала:
— Елена Слепцова-Куорсуннаах »Аан Талҕа» диэн кинигэтэ тахсыбытын истээт, куораттан кыыспынан ыллара охсоммун, олус тартаран, умсугуйан аахпытым. Быйыл эмиэ хат аахтым. Күһүн кинигэ дьаарбаҥкатыгар Куорсуннаах илии баттааһыннаах кинигэтин эмиэ ылбытым. Бу кинигэ миигин тоҕо маннык абылаата? Саха тыллаах бары даҕаны харааста ахтар хараҥа күннэрин, саха бастакы суруйааччыларын, интеллигенциятын сойуолаһыыны, күүс өттүнэн күнтэн сүтэриини, кыыллыы дьакыйыыны, репрессия долгунун, саха норуотун өйүн-санаатын түҥнэри ытыйбыт саҥа сэбиэскэй былаас бастакы сылларын туһунан нарын-намчы көрүҥнээх эрээри, эрдээх, хорсун санаалаах Елена Слепцова-Куорсуннаах киһи сүрэҕин ортотунан киирэр гына, сүрдээх элбэх история докумуонун, архыыбы хаһан, бэл диэтэр, Соловки арыыга кытта тиийэн, көрөн-истэн, барытын бэйэтин дууһатын, этин-хаанын нөҥүө таһаарбыт айымньыта буолар. Бу айымньыга кэпсэнэр сабыытыйалар Таатта Оросиннарын, таатталар эрэ иэдээннэрэ буолбатах, бу биһиги, саха дьонун барытын, өссө этиэм этэ, аан дойду барытын иэдээнэ, сүтүгэ. …Харахпар илэ көстөр, сэрии буола турар сиринэн кыһыллартан-үрүҥнэртэн саһан, тоҥ тайҕа устун хоонньугар тулаайах кыракый уолчааны, Мүччүнү уктубутунан, тыыннарын тэскилэтэн, туманы, хаары өрө бурҕатан, ааттаах сүүрүк Хоруочайынан көтүтэн иһэр сүүрбэччэлээх Баһылай Оруоһуну…
Хайдахтаах хаарыан дьон, хайдахтаах хаарыан сырдык өй-санаа умса ууруллубутун бу кинигэни аахтаххытына өссө төгүл өйдүөххүт дии саныыбын.
3. “Төлкө”, Николай Якутскай
Ньургуйаана Иванова, «Саха» НКИХ оҕоҕо, ыччакка аналлаах эрэдээксийэтин сүрүн эрэдээктэрэ:
-Мин Николай Якутскайы ордорон ааҕар этим. Кини Эрнест Хэмингуэй курдук суруйар. Онон саамай сөбүлүүр кинигэм «Төлкө» буолар. Манна сахаларга историческэй суолталаах дьаһаллар дьон тус олохторугар хайдах сабыдыаллаабыттарын, киһи төлкөтө хайдах буолара ойууланар. Билигин бэйэм биир идэлээх суруналыыс-суруйааччылары сэргиибин. Биир эйгэҕэ үлэлиир буолан, кинигэлэрин кэрэхсээн ааҕабын.
4. “Ийэм кэпсиир”, Семен Маисов
Анна Слепцова, Томпо улууһун Үөгэн сүрүн оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала:
— Урукку суруйааччылар айымньыларын оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан түүннэри ааҕарбыт. Дьонум “бу оҕо эмиэ утуйбакка сытар, хараҕын буорту гынаары” дииллэрин өйдүүбүн. Холобур, Далан “Дьикти сааһын” “бу кинигэ хаһан да бүппэтэ эбитэ буоллар” диэн саныы — саныы ааҕар этим. Оттон билиҥҥи кэм суруйааччыларыттан Семен Маисов “Ийэм кэпсиир” диэн айымньытын наһаа сөбүлээн аахпытым. Ис хоһоонунан да, тылынан-өһүнэн да олус табыллыбыт айымньы. Быйыл 6-с кылаас үөрэнээччилэрэ айымньы быһа тардыытын аахтылар. Аана кыыһы аһынан “Аана, кытаат… ” диэн сурук суруйбуттара. Манна ааптар ийэтин оҕо сааһа хайдах курдук кыһалҕалаахтык, ону тэҥэ дьоллоохтук ааспытын туһунан тоҕус аҥаар сылы быһа тиһэн суруйбутун туһунан кэпсэнэр. Ол курдук, бу айымньы иитэр-үөрэтэр суолтата улахан. Онон, күндү ааҕааччылар, “Ийэм кэпсиир” арамааны кытта билсэргитигэр сүбэлиибин.
5.“Сааскы кэм”, Амма Аччыгыйа
Екатерина Коротова, Сунтаар улууһун “Березка” оҕо саадын сэбиэдиссэйэ:
— «Сааскы кэми» аахтаххына, былыргы өбүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын, өбүгэлэрбит үгэстэрин, араас майгылаах дьон хайдах ис туруктаахтарын, фольклор араас жанрын кытта билсиэххит. Дьадаҥы, баай дьон олоҕун, биир буукубаны билбэт саха дьоно хайдах үөрэххэ тардыһан, сайдыы суолугар үктэммиттэрин билиэххит. Үрүҥнэр, кыһыллар хайдыһан хайдах кыргыспыттарын бу кинигэттэн ааҕыаххыт. Онон бу кинигэни ааҕаргытыгар сүбэлиибин.
6. “Сүрэx тэбэрин туxары”, Софрон Данилов
Матрена Лукачевская, Таатта улууһун П.А. Ойуунускай аатынан Чөркөөx орто оскуолатын алын кылаастарын учуутала:
-1973 сыллаахха үһүс кылааска үөрэнэ сырыттахпына «Бастыҥнар слеттара » буолбута. Наҕараадалааһын кэмигэр арай дириэктэр Гаврил Гаврильевич Власов ааппын ааттаан туран, сүрдээх халыҥ кинигэни бэлэх туттарда. Көрбүтүм, таһа саһархай дьүһүннээх «Сүрэх тэбэрин тухары» диэн сахалыы кинигэ эбит. Арыйбытым: үчүгэй үөрэҕин иһин диэн суруктаах, дириэктэр Власов диэн илии баттааһыннаах. Бу — мин бастакы саамай улахан уонна күндү бэлэҕим этэ. Саамай абылаабыт түгэнинэн Надежда Алексеевнаҕа уола Даарыйа эмээхсиннээххэ саҥа учуутал кэлбитин сонун оҥостон омуннуран киирбитэ буолар. Оччотооҕу биһиги көлүөнэ оҕо сааспытын чуо кэпсээбит курдуга. Ыалга ыалдьыт дуу, саҥа киһи дуу кэлиитэ оҕолорго улахан сонурҕааһын буолара. Ол курдук, саҥа учууталлар оскуолаҕа кэлиилэрэ туох эрэ ураты туругу иитэрэ. Бастатан туран, Софрон Данилов бу айымньытынан ааҕыыга интэриэһи тардыбыта саарбаҕа суох. Ааҕа олорон дьоруойдар олохторун, сыһыаннарын бэйэбит олохпут нөҥүө аһарар, тэҥниир, ырытар этибит. Иккиһинэн, арамаан мин учуутал идэтин талыыбар, оскуола оргуйар олоҕун ылыныыбар олук уурбута саарбаҕа суох. Үсүһүнэн, отучча сыл учууталлыы сылдьар кэммэр, күн бүгүн даҕаны ыччаты сиэрдээх буолууга иитэргэ, Ийэ дойду өйдөбүлүн иҥэрэргэ, историяны үөрэтэргэ аҥардас «Маныыһыт Лука» да уобараһа элбэҕи биллэрэр, көмөлөһөр. Биллэн турар, айымньы саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри романтика тыынынан илгийэр. Бэл, Нэтээгилээххэ бултааһын салгынныын уратытык бэриллэр. Нина кыыһы аһынан Кылбановы төһөлөөх абааһы көрбүппүт буолуой. Билигин ыччат аахпат буолла дииллэр эрээри, сорох түгэҥҥэ ылыммат санаа киирэр. Сахалыы уус-уран айымньыга ураты болҕомто салалта өттүттэн уратытык толкуйданан анал бырагыраамаҕа киирэрэ буоллар, көҕүлүүр үтүө ньымалар олохсуйаллара буоллар, ааҕааччы көҕө быдан уһуктуо, баҕата күүһүрүө этэ.
7. “Майаҕатта Бэрт Хара”, Николай Пестряков
Алина Герасимова, ХИФУ 4-с куурсун устудьуона:
-Майаҕатта наһаа ураты дьоруой. Бу уол оҕо улаатыар диэри орон киһитэ буолан сытар. Ийэтинээн иккиэйэ5ин эрэ Кыыс Хаңа курдук киэҥ нэлэмэн алааска олорбуттар. Сахабыт сиригэр күн-дьыл туруга ыараханын биһиги бэркэ диэн билэбит. Ол эбэтэр, соҕотох дьахтар томороон тохсунньу тымныытыгар оһоx оттон, бултаан-алтаан, таңас-сап булунан, ыарыһаx оҕотун көрөн-харайан ыарахаттары көрсүбүт олоҕун төбөбүтүгэр оҥорон көрөбүт. Оттон «Бу кинигэ дьоҥҥо туох санааны үөскэтэр?”-диир эбит буоллаххытына, кини наһаа элбэх күүстээх холобурдардаах. Ол онтон биирдэстэрэ — саха дьахтара хайдахтаах курдук тулуурдааҕын уонна барыны бары сатыырын, өлөн-охтон биэрбэтин бэлиэтиир. Мантан сиэттэрэн салгыы ырытан истэххэ, ийэтэ санаатын түһэрбэккэ оҕотун күүстээx уонна кыахтаах оңороору кыһаллан эмтиир, дьарыктыыр уонна атаҕар туруорар. Майаҕатта Бэрт Хара туһунан кинигэ ыччаттары тулуурдаах, күүстээx санаалаах буоларга үөрэтэр дии саныыбын. Оттон тус бэйэм бу кинигэни ааҕан баран хайдах эрэ чэпчээбит курдук буолабын. Кимтэн эбэтэр туохтан эмит кыратык хоргутан ыллахпына, наар Майаҕаттаны саныыбын: “Хайдахтаах курдук кини ыарахаттары көрсүбүтэ буолуой? Онтон мин икки илиилээх, икки атахтаах эрээри күннээҕи кыһалҕалары сатаан быһаарбат буолуом дуо?!”- диэн санааттан кыайтарбат да түгэннэри табыллар гына ситиһээччибин уонна инним хоту түһүнэн кэбиһэбин!
8. “Араҥ уонна таптал”, Николай Якутскай
София Прокопьева, Хаҥалас улууһун I Дьоxсоҕон орто оскуолатын саxа тылын уонна литературатын учуутала:
-Николай Якутскай айымньылара ааҕааччыны бэйэтигэр тардар кистэлэҥ күүстээхтэр, ол кини бу баар буола сылдьыбыт түгэннэри уустаан-ураннаан суруйарыгар сытар диэн саныыбын. «Араҥ уонна таптал» диэн кинигэтигэр киирбит Табаҕа харыйатын ааҕан бараммын, олус чугастык ылыммытым. Ол харыйаны көрбөтөҕүм да буоллар, дьиҥ үүнэн баран сууллубут маһы олус үчүгэйдик суруйбут этэ. Бастакытынан, бу дьоло суох, хараҥа үйэҕэ төрөөн баран аҕатын ньүдьү балай быһыытыттан өйө хамсаан өлбүт кэрэчээн кыыс дууһата иҥмит маһа диэн суруйбут. Иккиһинэн, бу сэһэн өссө итэҕэтиилээх буоллун диэн эбитэ дуу, кырдьыга эбитэ дуу, Саха тыйаатырын артыыстара ол кыыһы, Дьэдьэни илэ көрөн куоракка куотуулара суруллар. Үсүһүнэн, маннык аарыма кыраһыабай мас чахчы Табаҕа хайатыгар үүнэн турбутун туһунан эһиги хаһыаккытыгар, «Эдэр сааска» 2014 с. алтынньы 21 к. «Табаҕа харыйатын таабырына» диэн ыстатыйаны ааҕан баран, итэҕэйиим өссө күүһүрбүтэ. Эдэр сааһыгар суорума суолламмыт эдэр кыысчаан дьоҥҥо чахчы илэ көстүбүтэ буолуо диэн саныыбын. Онон айылҕа таайыллыбат таабырыныгар төһө да сэбиэскэй кэмҥэ иитиллэн улааттарбын, саха киһитин сиэринэн итэҕэйэбин. Ыччакка итэҕэлбитин үөрэтэ, этэ сылдьарбыт саамай сөптөөх. Бары да айылҕа оҕолоро буоллахпыт. Бу сэһэн сахалыы сиэргэ үөрэтэр, киһи билбэт-көрбөт ытык сирдэрэ бааллар, онон өрүү тардына, сэмэйдик тутта, сиэрдээхтик тутта сылдьарга уонна дойдубут устуоруйатын билэргэ, харыстыырга үөрэтэр.
9. “Дьулуруйар Ньургун Боотур”, Былатыан Ойуунускай
Светлана Петрова, Таатта улууһун Чөркөөx орто оскуолатын теxнология учуутала:
-П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхото хас даҕаны омук тылынан тылбаастаммыта. Мин бэйэм оскуолаҕа учууталлыыр буолан, үлэбинэн улуу убайбыт олоҥхотун кытта алтыһабын. Оҕолорго уруһуйга, туойунан дьарыкка олоҥхо дьоруойдарын уобарастарын, сирин-дойдутун хоһуйуллуутун онорторооччубун. Хас биирдии оҕо олоҥхону хайдах өйдүүрун оҥоһуга кэпсиир. Олоҥхо саха киһитин биир улахан баай тыллаах-өстөөх айымньыта буолар, омук быһыытынан уратыбытын көрдөрөр. Олоҥхоҕо үс дойду эргиирэ кэпсэнэр. Үс дойду көстүүтэ хоһуйуллар, дьоруойдарын уобарастара, эргиирдээх-бутуурдаах олохторо-дьаһахтара уот харахха этиллэр. Олоҥхону көрүҥ, истиҥ, ааҕыҥ! Киһини толкуйдатар улуу айымньы буолар диэн санаабын этэбин. Саха сирин улуу дьоно үксэ Тааттаттан тахсыбыттара. Мин онон киэн туттабын.
10. “Дэриэбинэм бараxсан”, Дмитрий Наумов
Наталья Бурцева, Уус Алдан улууһун Мүрүтээҕи “Уолан” гимназия саха тылын, литературатын учуутала, дириэктэри научнай үлэ чааһыгар солбуйааччы:
-Дмитрий Наумов “Дэриэбинэм барахсан” кинигэтэ — билиҥҥи саха прозатын биир саамай ааҕыллар кэпсээннэрэ. Айымньы дьоруойдара үгүстэрэ прототиптаахтар, олохтон ылыллыбыт буоланнар, ааҕааччыга чугастар. Тыа сирин олохтоохторун күннээҕи түбүктэрэ, үлэлэрэ, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара ойууланар. Аааптар тыла-өһө xомоҕой, хас биирдии дьоруойугар истиҥ сыһыана биллэр. Кинигэ олоххо, тыа сиригэр тапталы, тыа сирэ — олох тыына буоларын өйдөтөр. Тыа сирин дьоно сахалыы сайаҕас майгыны илдьэ сылдьалларын арыйан, Наумов дьоруойдара хас дэриэбинэ аайы баар дьон курдуктар, биһиги бэйэбит туспутунан кэпсээннэр. Бу кинигэни барыгытын ааҕаргытыгар ыҥырабын.
Чэлгийээнэ Бахсырова, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru