“Сахамедиа” холдинг “Дьиэ кэргэн” анал бырайыагар ураты көрүүлээх, дьарыктаах, ситиһиилээх, дьон болҕомтотун тардар, олоххо актыыбынай позициялаах ыалы ааҕааччы киэҥ биһирэбилигэр таһаарар. Бу бырайыакка кинилэр олохторун, ситиһиилэрин, кыһалҕаларын, олоххо көрүүлэрин кэпсиибит.
Туйаара Алаас — “Мисс Якутия-2004” күрэс кыайыылааҕа, “Кэрэ Куо” портал сүрүн эрэдээктэрэ, “Кэрэ кистэлэҥэ” биэрии ыытааччыта, “Харысхал” аһымал пуонда посола, “Бегущая Лена” сүүрүү марафонун тэрийээччи, уопсастыбанньык.
Кинини кытары кэпсэтэр олус интэриэһинэй, бииртэн биир тиэмэҕэ тус көрүүлээх, ураты санаалаах. Ол эрээри бүгүн кини дьиэ кэргэнин, оҕону иитии туһунан кэпсэтиэхпит.
Фрилансер ийэ
2007 сыллаахха үөрэҕин бүтэриэҕиттэн фрилансер, ол эбэтэр көҥүл үлэһит быһыытынан айар-тутар. Кини этэринэн, кыра оҕолоох ийэлэргэ бу саамай табыгастаах көрүҥ. Хаһан, хайдах үлэлииргин бэйэҥ талаҕын уонна сүрүн болҕомтоҕун, бириэмэҕин кэргэҥҥэр, оҕолоргор аныыгын. Ону тэҥэ кимтэн да тутуллубакка, үлэҥ түмүгүн көрөн, дуоһуйаҕын. Туйаара кэргэнигэр махтанар: саҥа саҕалааһыннарын өйүүрүгэр, кыайыа-хотуо диэн эрэнэригэр, көмөлөһөрүгэр.
Кини ийэтэ Кэтириис үс кыыһын эйэҕэс-сайаҕас, истиҥ, хаһаайка быһыытынан ыраас, түргэн-тарҕан туттунуулаах, үчүгэй кэргэн, ийэ буоларга, дьиэ кэргэни өрө тутары сэргэ бэйэ дьоҕурун арыйан, дьоҥҥо туһаны аҕаларга үөрэтэрэ. Ол сиэри Туйаара эмиэ тутуһар.
Алаас-Макаровтар 3 уол оҕолоохтор. Туйаара социальнай ситимҥэ хаартыскаларын хото таһаарар, онно көрдөххө, куруук оҕолорун илдьэ, сүгэ-көтөҕө сылдьар. Оннооҕор аҕыйах ыйдаах оҕотун илдьэ Санкт-Петербурга бара сылдьыбыта. Кини – аныгы ийэ, сүрүн болҕомтотун дьиэ кэргэнигэр, оҕону иитиигэ уурар, ону тэҥэ, көҥүл суруналыыс быһыытынан үлэлиир, идиэйэлэрин, бырайыактарын олоххо киллэрэр, куруук хамсана, айа-тута, олох үөһүгэр сылдьар.
Туйаара кэргэнэ Михаилы кытта оскуолаҕа бииргэ үөрэммиттэрэ. Ол эрээри, оччолорго чугастык билсибэт этилэрэ. Кэлин, үөрэхтэрин бүтэрэн баран, харахтарынан хайҕаһан, сүрэхтэринэн сэрэйсэн, ыал буолбуттара. “Таптал киһи олоҕор саамай улахан оруолу оонньуур. Таптал – олох төрдө”, — диэн этэр эдэр ыал ийэтэ. Ол чахчы. Кини тапталынан сирдэтинэн, олоҕун оҥостор.
Сахалыы иитии
—— Куорат усулуобуйатыгар оҕону сахалыы иитии төһө ыараханый? Чопчу туох ыарахаттар баалларый?
– Мин бэйэм куоракка төрөөбүтүм, онон олоҕум тухары, кыһыннары-сайыннары куоракка олоробун. Тыа сиригэр олорор диэни, хомойуох иһин, үчүгэйдик билбэппин. Таах ыалдьыт эрэ курдук бара сылдьааччыбын. Ол эрээри, төрөппүттэрим миигин уонна балтыларбын сахалыы тыыҥҥа, төрөөбүт тылбытынан ииппиттэрэ.
Кыра эрдэхпититтэн, дьиэ кэргэммитигэр быраабылалаах этибит: нууччалыы тыллары кыбыппакка, сахалыы эрэ саҥарабыт диэн. Эбэтэр, английскайдыы. Ол иһин кыһалла-кыһалла сахалыы ыраастык саҥара сатыырбыт. Билигин бу быраабыла мин дьиэ кэргэммэр эмиэ олохсуйда. Бары сахалыы эрэ кэпсэтэбит, тугу эрэ билбэтэхпитинэ, оҕолорбун кытта английскайдыы кэпсэтэ сатыыбыт.
Киһи бэйэтэ билэр, ханнык тылынан саҥарарын, кэпсэтэрин-ипсэтэрин. Оҕону иитэргэ төрөппүттэр бэйэлэрэ салайа сылдьыахтаахтар дии саныыбын. 3,5 саастаах орто уолбут чааһынай уһуйааҥҥа сылдьар. Бөлөҕөр нууччалыы саҥарар оҕолор баар буолбуттарыгар, кыратык буккуллан ылбыта. Ол эрэн, биһиги дьиэбитигэр сахалыы эрэ кэпсэтэрбитин бэйэтэ өйдөөн, уһуйааҥҥа сахалыы саҥарар, ким эрэ нууччалыы ыйыттаҕына, хоп курдук эппиэттэһэр.
Биһиги мэйиибит наһаа ураты, “уникальнай”, тоҕо диэтэр, икки-үс тылы холкутук ылынар. Ол эрэн, үөрэтэргэ биири эрэ талан, ыраастык саҥардахха. Онон улахан ыарахаттары көрбөппүн, арай, биллэн турар, тэлэбиисэргэ, интэриниэккэ, “ютубка” үксэ нууччалыы тылынан тахсара хомолтолоох суол. Онон оҕолорбутугар биһиги улахан информацияны тиэрдибэппит. Оҕо итинтэн олус түргэнник үөрэнэр, ылынар.
Оҕолорбутуттан тапталбытын кистээбэппит
— Оҕону иитиигэ туох сүрүн санаалары тутуһаҕыт?
— Бастатан туран, истиҥ, чугас сыһыан баар буолуохтаах. Оҕолорбутун кытта куруук кэпсэтэбит, кинилэр санааларын истэбит. Туох эмит ыарахаттар баар буоллахтарына, ону бииргэ олорон ырытабыт. Ким эмит туохтан эрэ хомойдоҕуна, кэпсэтэн, куустуһан-сыллаһан, өйдөһөбүт. Кэргэммин кытта куруук куустуһан-сыллаһан, бэйэ-бэйэбитигэр истиҥ сыһыаммытын, тапталбытын оҕолорбутуттан кыбыстыбакка көрдөрө сатыыбыт. Бу оҕо аһаҕас буолуохтаах, иэйиитин көрдөрөрүттэн кыбыстыа суохтаах диэн санааттан.
Ыһыахха сылдьан, сахалыы аһы-үөлү дэлэччи астаан, оонньуулары көрдөрөн, оҕолорбор хомуска оонньоон, норуоппут үгэстэрин тутуһабыт. Хомуска оонньуурбун олус дьиктиргииллэр, астыналлар. Утуйаары сытан остуоруйалары, сахалыы кинигэлэри ааҕабыт, кэпсэтэбит. Араас научнай үлэлэри, чинчийиилэри эмиэ ырытабыт. Билигин кыралар, өйдөөбөттөр да буоллар, истэннэр, син биир иҥэринэ сылдьаллар.
— Дьиэ кэргэҥҥэ туох олохсуйбут үгэстэрдээххит?
— Биһиги минньигэстик аһыырбытын сөбүлүүбүт. Ол иһин саҥа ырысыаптары көрдөөн, сонун бүлүүдэлэри боруобалаан, астыырбытын астынабыт. Улахан уолбут астыырга сыһыаннаах, бэйэтэ саҥа ырысыаптары булан астыырын сөбүлүүр. Кэргэним эмиэ наһаа үчүгэйдик астыыр. Ол биһиги үгэспит буолуон сөп.
Ону тэҥэ, өрөбүллэргэ, бырааһынньыктарга үлэбитин тохтотон туран, оҕолорбутун кытта бииргэ буола сатыыбыт. Ол сылдьарбытыгар дьиэҕэ таах сыппаппыт, куруук ханна эрэ барабыт, айанныыбыт, айылҕаҕа тахсабыт. Хос эһэбитигэр баран ыалдьыттыыбыт. Дьиэбитигэр туох эрэ интэриэһинэйи оҥоробут. Дьиэ үлэтэ хаһан да бүппэт, ону булгу оҕолорбутун сыһыаран көмөлөһүннэрэбит. Оҕолор арыый улааттахтарына, биһиги мырааннарынан эҥин, сатыы похуоттарга барар баҕа санаалаахпыт. Хаамыы оҕо доруобуйатыгар, тулуурдаах буоларыгар туһалаах.
— Кыыһы-уолу арааран иитэр сөп дуо? Туох уратылааҕый?
— Биллэн турар, уратылаах. Мин үс уоллаахпын, бакаа кыыһым суоҕх. Уолаттары иитиигэ аҕа оруола улахан.
Оҕону иитии кистэлэҥнэрэ
— Оҕо үчүгэй үөрэхтээх, ситиһиилээх буоларыгар туһаайан иитэр ордук дуу, дьоллоох, доруобай буоларга, олоххо суолун буларга үөрэтэр сөп дуу?
— Мин санаабар, киһи олоҕо, оҕо эрэ киэнэ буолбакка, үс атахтаах чороон курдук турар. Бастакытынан, кытаанах доруобуйалаах, дьулуурдаах буоллаҕына, олоҕор туох эрэ ситиһиилэнэр. Иккиһинэн, билиитэ, өйө-санаата, олоҕу анаарыыта, сыһыана суолталаах. Үсүһүнэн, таптал. Киһи тапталы билиэхтээх. Оҕо сиргэ кэлэн, төрөппүттэрин, чугас аймахтарын тапталларын билэн улаатыахтаах. Оччоҕо олоҕор тапталынан сирдэтинэр. Ол буолуо, олох дьоло дии саныыбын. Ситиһиилээх буола улаатарыгар бэйэтин таптыахтаах, доруобай буолуохтаах. Доруобай киһи олоххо тардыһыылаах.
— Аныгы үйэҕэ эбээ-эһээ иитиитэ наада дуо? Ол тугу биэрэрий?
— Олохпут олус уларыйда. Эбээлэр-эһээлэр иитиилэрэ билигин аҕыйаата, тоҕо диэтэр, бэйэлэрин олохторунан дьарыктанар буоллулар. Үгүстэрэ эдэрдэр, олоҕу олоруохтаахтар, ону оҕолоро ытыктыахтаахтар дии саныыбын. Урут дьон бэйэтин таптаабатыттан дуу, сэнэнэриттэн дуу, “мин кырыйдым, олоҕум үтүөтэ бүттэ, оҕолорбунан-сиэннэрбинэн эрэ олоробун” диэн өйдөбүл баара. Ону биир өттүнэн убаастыыгын, оннук дьон билигин да бааллар. Наһаа оннук муҥурга тиийбэккэ эрэ, эбээлэр-эһээлэр оҕону иитиигэ кыттыһаллара олус үчүгэй.
Эдэр ыалга дьиҥ төрөппүт буоларга, ийэ-аҕа курдук сананарга сороҕор эбээлэр-эһээлэр мэһэйдииллэр дии саныыбын. Холобур, биһиэхэ эбээлэрбит-эһээлэрбит аттыбытыгар суохтар, ыраах олороллор (Туйаара төрөппүттэрэ Канадаҕа олороллор – аапт.). Онон оҕолорбутун кэргэмминээн бэйэбит эрэ көрөбүт. Ол эмиэ наһаа үчүгэй. Тоҕо диэтэр, кэргэммин кытта олус чугастыы буоллубут. Дьиэ кэргэҥҥэ элбэх бириэмэни анаан, бэйэ-бэйэни ытыктаһан. Биллэн турар, сылайар да кэм баар буолар, сороҕор оҕолорбутун көрсөр ким эрэ баара буоллар диэн наһаа суохтуубут. Ол эрэн, бааллара да буоллар, син биир оҕолорбутун кинилэргэ ыйаан баран сылдьыахпыт суоҕа этэ.
Оҕо туохха да мэһэйдээбэт
— Ийэ дьиэҕэ олорон оҕо көрөрө ордук дуу, кыра оҕолордоох да буоллар, үлэлиирэ дуу?
— Миигиттэн куруук ыйытааччылар: “Туйаара, эн хайдах барытын ситиһэҕин?” диэн. Дьиҥинэн, ийэ киһи син биир оҕолорунан олорор. Бастатан туран, дьахтар ийэ буоллаҕа дии. Ол эрэ кэнниттэн үлэ да, тус бэйэтэ ситиһиилэниэн баҕарара да турар. Кэргэн, ийэ буолара бастакы турар, онтон киһи бэйэтэ быһаарынар, кыаҕын көрүнэр. Холобур, сололоох уонна баҕалаах буоллаҕына, тугунан баҕарар дьарыктаныан сөп.
Эдэр кыргыттарга туһаайан этиэхпин баҕарабын – оҕо хаһан да, туохха да мэһэй буолбат, төттөрүтүн, киһи ийэ буоллаҕына, олоххо тардыһыылаах, дьиссипилиинэлээх буолар уонна кыаҕа, күүһэ ордук арыллар.
— Эн олоххор туохтан күүс-уох, иэйии ылаҕын?
— Мин кэргэммин олус астынабын, киэн туттабын. Кини үлэлээн, киирэн-тахсан барытын быһаарсарын, дурда-хахха буоларын, дьиэ кэргэммитигэр, оҕолорбутугар кыһалларын сыаналыыбын… Мин киниттэн улахан иэйии ылабын, ону тэҥэ, чугас доҕотторбуттан, дьүөгэлэрбиттэн. Кинилэр олоҕу анаарыыларын, истиҥ сыһыаннарын сыаналыыбын. Хас биирдии киһи мин олохпор туох эрэ үчүгэйи аҕалар дии саныыбын. Миигин тулалыыр дьонтон олус элбэҕи ылабын, элбэххэ үөрэнэбин.
Төрөппүт уонна интэриниэт
— Социальнай ситимнэр, интэриниэт олохпутугар күүскэ киирдилэр. Эн санааҕар, оҕону итинтэн харыстыахха наада дуо? Сорохтор кыра оҕону интэриниэккэ таһаарартан, тус олоҕу арыйартан туттуналлар, манна эн санааҥ?
— Миэхэ оҕо хаартыскатын таһаарыма диэн элбэхтик этэн, суруйан турардаахтар. Онуоха мин эппиэтим биир, олоххо сыһыаным оннук. Киһи барыта санаатыттан олоҕо салаллар. Сүрэҕэ тугу этэрин истэн, бэйэтэ билэр буоллаҕа дии. Кини куһаҕан диэн итэҕэйэр буоллаҕына, туолуо. Итэҕэлэ оннук, ону мин убаастыыбын. Онтон кимиэхэ эрэ сирэй-харах анньан, “эн оннуккун-манныккын, оҕоҕун харыстаабаккын, таптаабаккын, куһаҕан ийэҕин” диэн этэллэрэ сыыһа. Ити кинилэр бэйэлэрин санаалара ол, ону мин ылыммаппын. Тоҕо диэтэххэ, миэхэ оннук буолбатах, сыһыаным атын. Оҕолорум кыра саастарыттан миигин кытта тэҥҥэ сылдьаллар, үлэбэр да, дьыалаларбар сылдьарбар да, ханна баҕарар. Күннээҕи да олохпор сирэйдэрин кистээ да кистээ буолбаппын (күлэр). Итиннэ мин чэпчэкитик сыһыаннаһабын.
Билиҥҥи олоххо интэриниэккэ атын өрүттээх. Конфиденциальность уонна тус информация диэни төрөппүттэр билиэхтээхтэр, ол туһунан хаста да суруйан турабын. Социальнай ситимнэргэ оҕолорго сааһынан хааччахтааһын диэн баар. “Батсаабы” 18 саастарын туолбут оҕолор туттуохтаахтар, эбэтэр, төрөппүттэриттэн көҥүл ылан бараннар. Ийэлэрэ-аҕалара көрө сылдьыахтаахтар. “Инстаграмҥа” 14 саастарыттан, ол барыта төрөппүттэриттэн тутулуктаах, оҕо хайдах, тугу көрөрө, ону киһи билиэхтээх, өйдөтүөхтээх. Холобур, мин улахан уолбун кытары элбэхтик кэпсэтэбин. Төрөппүттэр да, учууталлар да оҕолору интэриниэккэ олорорго үөрэтиэхтээхтэр. Тугу суруйалларын, тугу көрөллөрүн, барытын ыйа-кэрдэ сырыттахха сатанар, интэриниэккэ этикет диэни оҕолор син биир билиэхтээхтэр.
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru