Оҕо сырыттахха, бэл диэтэр, олох аһыытын-ньулуунун билбэхтэспит кырдьаҕастар “киһи тыыннаах сылдьан, эҥин-эҥини истэр ээ” диэн бэркиһээбиттэрин биллэрэн саҥа аллайар буолаллара. Онуоха дылы, бу күннэргэ киһи үөйбэтэх-ахтыбатах түбэлтэтэ Үөһээ Бүлүү улууһун Маҥаас нэһилиэгэр таҕыста. Ол курдук, ааспыт күһүн сүппүт, “эһэ сиэтэҕэ” диэбит Львов Баһылайдаах бургунастара дэриэбинэттэн икки көстөн тахсалаах сиргэ быр-бааччы кыстаан турара, киинэҕэ курдук, “көстөн кэллэ”.
Бэҕэһээҥҥиттэн ыла батсаап бөлөхтөрүнэн “күүлэйдии” сылдьар сонун чахчытын, төрдүн-төрүөтүн чуолкайдаары онно-манна эрийтэлээн, ирдэһэн, Маҥааска тахсыбыт түбэлтэ буоларын билэн, нэһилиэк баһылыга Аркадий Донскойдуун, оскуола учуутала Василий Саввинныын, онтон тиһэҕэр сүөһү хаһаайына Василий Львовтуун кэпсэтэлии сырыттым. Ол түмүгэр маннык хартыына ойууланан таҕыста. Батсаапка тарҕаммыт хаартыскаттан көрдөххө, иккис кыстыгар үктэммит эбэтэр тыһаҕаска майгынныыр сүөһү турар. Ону сорох сэһэргэһээччилэрим хаан уруурҕаһан төрүөх төннөн эрэринэн быһаараллар.
-Ити мин былырыын ыалтан ылбыт бургунаһым, биир дьыл кыстаппытым, — диир Василий Иннокентьевич. – Иккилээҕэр төрөөбүт. Дьиҥэр, Саха сирин усулуобуйатыгар сүөһү түөрдүгэр төрүүр буоллаҕа. Онон “сокуоннайа суох” оҕоломмут. Ити гынан баран, ааспыт дьыл кытараабыта. Байтаһырбытын иһин күһүн идэһэҕэ туттаары сылдьыбытым сүтэн хаалан быыһанна. Кини оннугар биир ынахпын туттубутум. Билигин онон хотоҥҥо биэс ынахтаахпын, барыта 14 сүөһүнү иитэн туруорабын. Улахан сүөһүлэрим олохтооҕумсуйан сөбүлээбэттэр, туораталлар этэ. Ол иһин борооскуларга хотун буолан, туспа сылдьааччы…
Баһылай Львов ааспыт күһүн барыта биэс сүөһү сүтүктэнэн, сири-сибиири барытын кэрийбит. Ол түөрт борооскута алтынньы 20-тин кэннэ көстүбүттэр. Бэлиэр, оччолорго хаар балачча үллүктээбит үһү. Биир күөлгэ хорууну батан, онно үүммүт оту сиэн үссэнэн сылдьыбыттар эрээри, дэлби дьүдэйбиттэр үһү. Дьон көрөн тыллааннар, стоговозтаах оту батыһыннаран аҕалбыттар. Оттон хотуннара, ити кэпсээҥҥэ киирбит бургунас, саллааттарын кытта суох үһү. Баһылай кэпсииринэн, ханна эмит кэбиһиилээх окко киирэн турара буолуо диэн сэрэйбиттэр. “Биһиэхэ дьон бэйэ-бэйэлэриттэн сүөһүнү уорсубаттар. Арай, мөлтөх күрүөлээх окко киирэн, сиргэ уһааччылар”, — диэн быһаарар сэһэргэһээччим.
Инньэ гынан, “Сүтүктээх – сүүс аньыылаах” диэбиккэ дылы, сиргэ хаалбыт кэбиһиилээх оту барытын кэрийэн көрбүттэр. Федотов Тимофей “күрүөм мөлтөх этэ” диэбитин иһин эмиэ бара сылдьыбыттар. Онно сүөһү суола даҕаны суох үһү. Ол саҕана хаар халыҥаабыт. Онон барыта ырылыччы көстө сыттаҕа. Онон Баһылай “бургунаһым ханна эрэ тыаҕа киирэн тоҥон өлбүт” диэн көрдүүрүн тохтоппут. Дьэ, онтон бэҕэһээ сылгы көрдүү барбыт киһи Үнньээҥҥэ Федотов Тимофей Афанасьевич кэбиһиилээх отун сиэн бүтэрэн эрэр, бөкүнүччү уойбут-топпут сүөһүнү көрөн тыллаабыт.
“Ол сирбит мантан Түҥ диэки икки көстөн тэйиччи, суол диэн суох. Хаара халыҥа бэрт. “Беларуһу”-нан хайыттаран, сыарҕалаах эрэ тиийдэххэ тиэйэр буоллахпыт. Бүгүн бэйэм “Буран”-ынан баран, туругун көрүөм. Туйаҕын ыырааҕа тоҥмут буоллаҕына, сүөһү буолбат. Хотоҥҥо киллэрдэххэ, тута бүөрүгэр охсуо. Уулаах буоллаҕына, өлөрүөхпүт. Оттон кытарах буоллаҕына, аны күһүн идэһэҕэ диэри иитэрбэр тиийэбин…” – диир хаһаайына.
Дьэ, онон Туоһахта 50 кыраадыстаах уһун тымныыны тулуйан, бар дьону сөхтөрүөн сөхтөрдө. Байтаһырбыт буолан, тулуктастаҕа. Уус Алдаҥҥа Тулуна Майаҕаттата кэм хотонун аттыгар, киһилээх-сүөһүлээх бөһүөлэккэ кыстыыр буоллаҕа. Оттон сахатыйбыт симментал сүөһү 3-4 ыйы быһа, дьыл саамай тымныйар кэмигэр сиргэ кыстаабыта диэн үйэҕэ суоҕа. Онон Туоһахта бургунас Гиннес кинигэтигэр киирэрэ эрэбил.
Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru