Ураанхай спортивнай түмсүүнү сүрүннээн илдьэ сылдьар Тургун Поповтуун уол оҕону иитии, спорт сабыдыалын уонна саха норуотун инники дьылҕатын туһунан кэпсэттибит. Бэлиэтээн этэр буоллахха, бу ааспыт саас Тургун «Ураанхай” диэн үһүс кинигэтэ сүрэхтэммитэ. Бүгүн кини оҕону иитии, спорт кулууп, ыччат уонна өрөспүүбүлүкэбит туһунан санаатын үллэһиннэ.
Оҕону иитиигэ санаалар
— Мин санаабар, оҕону иитиигэ олох тэтимэ түргэтээн, арҕаа дойдулар олоххо киллэрбит сыаннастарын эккирэтии курдук буолла. Төрөппүт үксэ харчы эккирэтиһиитэ, үлэ түбүгэ бүппэтиттэн оҕону кыра саастарыттан уһуйааҥҥа биэрэн судаарыстыбаҕа сэлээннээһин курдук буолла. Олох ыараан, кирэдьиит үөһэ кирэдьиит, кириисис буолан оҕону иитиигэ улахан болҕомто ууруллубат дии саныыбын. Оҕо уһуйааҥҥа туора дьон хараҕын далыгар сылдьар. Оттон дьиэтигэр-уотугар кэлэн баран бэрт гыннар аҕыйах чаас буоларыгар аны гаджекка олорор. Дьиҥэ, хас биирдии төрөппүт оҕотун оскуола, уһуйаан иитээччилэригэр, учууталларга сэлээннээбэккэ бэйэтэ иитэргэ, сайыннарарга дьулуһуохтаах. Билигин оҕону, ыччаты иитиигэ идеология суох буолла. Урут октябренок, пионер, комсомол баар буолан, оҕо кэлэктиипкэ сылдьара туһалаах эбит буоллаҕына, билигин хас биирдии оҕоҕо төрөппүт эрэ кыһанар кэмэ кэлбитин төрөппүттэр өйдүөхтээхтэр. Оҕо кылгас да кэмҥэ дьиэтигэр баар кэмигэр илии атах буолан көмөлөһөн, төрөппүттэрин кытта аһаҕастык кэпсэтэн, нэдиэлэҕэ анал спортивнай дьарыктарга сылдьан эт-сиин, өй-санаа өттүнэн эрчиллиэхтээх. Төрөппүт оҕотугар улахан сабыдыаллаах. Оҕо хаһан даҕаны дьаалатынан сылдьан улаатан, сайдан кэлбэт.
Оҕону кыра сааһыттан ураанхай диэн өйдөбүлүнэн иитиэхтээхпит. Холобур, Японияҕа самурайдар баалларын курдук, биһиэхэ, сахаларга ураанхайдар диэн баар буолуохтаахтар. Оҕону кыра сааһыттан дойдуга бэриниилээх, чөл олохтоох, бигэ тирэхтээх гына иитэрбит буоллар, ону таһынан, оҕолорбутугар сахалыы тыыннаах туспа методическай үлэлэри оҥорон уһуйааҥҥа программа быһыытынан киирэрэ эбитэ буоллар диэн тус бэйэм баҕа санаалаахпын.
Ураанхай спортивнай түмсүү ситиһиилэрэ
— Биһиги спортивнай кулууппут тэриллибитэ уонтан тахса сыл буолла. Ситиһиилэрбит үгүстэр. Саамай улахан ситиһиибитинэн Мичил Осипов диэн уолбут аан дойду чемпионатыгар тиийэн миксфайтка бастаабыта. Россия Кубогын кыттан эмиэ миэстэлэспиппит. Петр Захаров, Мичил Осипов, Борис Игнатьев кыттыбыттара. Кинилэр кыра ыйааһыҥҥа кытталлар. Юра Алексеев диэн уолбут Россия кубогар кыттыбыта. Бу ый бүтүүтэ Казахстаҥҥа Чемпион кубогар бараары сылдьар. Уопсай ылан кэпсээтэххэ, республика да таһымыгар ситиһиилэрбит үгүстэр. Ушу-саньда, панкратион көрүҥнэргэ киирсээччибит. Дьарыктанан, үлэлээн өссө үрдүк ситиһиилэргэ дьулуһуохпутун наада. Булкаастаах единоборствоҕа кыттан үгүс чыпчааллары ситиһэр санаалаахпыт. Биһиэхэ улахан кылаас уолаттара эмиэ дьарыктаналлар. Дьарыкпыт «Модун» спорт комплекска буолааччы. Биһиги спорт эрэ эйгэтигэр буолбакка, общественнай олоххо эмиэ кыттыыны ылабыт. Бэйэбит санаабытынан ыччаты чөл олоххо, модун, күүстээх санаалаах буолууга угуйарга үлэлэһэбит. Кистээбэккэ эттэххэ, дьулаан быһылаан эҥин таҕыстаҕына, кыах баарынан көмөлөһө, өйүү сатыыбыт. Биһиги түмсүүбүтүн бырабыылатыстыба таһымыгар өйүүллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.
Политическай олоххо кытта сатаабаппыт. Ол эрээри, политиканан дьарыктаммат буоллаххына, политика эйигинэн дьарыктаныа диэн ниэмэс урукку политига Отто Фон Бис бэргэнник этэн турардаах. Общественнай-политическай олоххо кыттыһыахха наада дии саныыбын. Инникитин төрөөбүт дойдубут, республикабыт, дьоммут-сэргэбит туһугар үлэлиэхпит-хамсыахпыт диэн бигэ эрэллээхпит.
Ыччат уонна билиҥҥи кэм
— Ыччат уонна спорт министиэристибэлэрин кытары аһары ыкса да буолбатар, үлэлэһэр курдук сананабыт. Тоҕо диэтэр, хайысхабыт спорду уонна ыччаты кытта ыкса ситимнээх. Министиэристибэлэргэ анал хамнас ылан үлэлиир үлэһиттэр бааллар, бэлиэтии көрдөхпүнэ, үксүн көрдөрүүгэ (результакка) үлэлииллэр. Спорка көрдөрүү суох буоллаҕына, өйөбүл суох буолар буоллаҕа дии. Үгүстүк олимпийскай көрүҥнэргэ үлэ барар. Олимпиада билигин политика буолан турар. Киһи өйдүүр. Күрэхтэһиилэрбит син биир Спорт министиэристибэтин иһинэн бараллар. Оттон Ыччат министиэристибэтин ылан көрдөххө, үксүн ситиһиилээх, актыыбынай, бэрээдэги кэспэт, карьера оҥостор ыччаты өйүүр буолан хаалла. Уулуссаҕа ускул-тэскил сылдьар, үөрэммэккэ хаалбыт араҥаны кытта ыкса үлэ барбат дии саныыбын. Землячествонан үлэ ыыта сатыыллар эрээри, онно үксүн эмиэ карьераны батыспыт, истигэн, министиэристибэ иһинэн үлэлиир ыччаты өйүүллэрин соччо ылыммаппын. Ыччаты бүтүннүү хабан тэрээһиннээх идеологическай үлэ барбат диэн көрөбүн.
Билигин социальнай ситим аһары сайдан, дьон төлөпүөннэрин камератын өрүү холбоон, туох эмит охсуһуу, иирсээн таҕыста даҕаны уста охсон интернет ситимигэр таһаара охсоллор. Ол түмүгэр, куһаҕан начаас тарҕанар. Дьиҥэр, урут даҕаны охсуһуу, бэрээдэги кэһии баара. Ыччат уопсай араҥатыгар үлэ ыытыллыан наада. Кистэл буолбатах, билигин кэлии омук аһары элбээтэ. Оҕолоро-уруулара манна, биһиги сирбитигэр үөскээн, төрөөн-тэнийэн иһэллэр.
Бэйэлэрин көмүскэнэр реакциялара кинилэр үөрдэһэн сылдьыыларыгар, бэйэлэрин омуктарын көмүскүүллэригэр көстөр. Кинилэр үксүн уулуссаҕа улаатан, спордунан дьарыктанар буолан, оҕолоро олохтоох ыччаттан эт-сиин өттүнэн күүстээх да курдуктар. Онон оҕолоргутун, чуолаан, уол оҕону бэйэтин кыанар, сатаан көмүскэнэр өйдөөх гына, оттон кыыс оҕону чиэһин харыстыыр, бэрээдэктээх, саха омугу тэнитэр-ууһатар аналлаах гына өйгө-санааҕа иитэргэ кыһаныахха наада.
Олоххо тус көрүүм
— Өбүгэ ситимэ, хаан тардыыта диэн баар. Науканан да дакаастанан турар, хаан тардыыта наһаа күүстээх ситимнээх. Киһи сиэринэн, ханнык сиргэ олороргунан, ол сири-уоту ытыктаан, айылҕаны харыстаан, арчылаан сырыттахха, киһи киһитэ буолаҕын. Кырдьык туһугар туруулаһар, сымыйаны утарар эрэ буоллахха, киһи киһитэ дэнэҕин. Наада буоллаҕына, охсуһар, дьонуҥ-сэргэҥ туһугар олоххун да толук уурарга бэлэм буолуохтааххын дии саныыбын.
Оттон бу өрөспүүбүлүкэҕэ буолбут уларыйыыларга санаабын эттэххэ, Ил Дархаммыт Егор Борисов болдьоҕо бүтүөр диэри олоруохтаах этэ. Кини саха дьонугар-сэргэтигэр оҥорбут үтүөтэ-өҥөтө улахан. Кини курдук судургу, боростуой, оҕо эрдэҕиттэн олох ыараханын билэн, үлэҕэ миккиллэн улааппыт, хара көлөһүнүн тоҕон туох баар карьера кирилиэһин боростуой оробуочайтан саҕалаабыт салайааччы ахсааннаах буолуо. Тус бэйэм Егор Афанасьевичтыын хаста да сирэй көрсөн кэпсэтэн турардаахпын. Киһи быһыытынан судургу, улаатымсыйар диэни билбэт, саха сиэринэн киһи. Өрөспүүбүлүкэ олоҕун ыарахаттара киниэхэ инники бэрэсидьиэннэртэн нэһилиэстибэ курдук бэрилиннэҕэ дии. Кинилэр саҕаттан хаалбыт үгүс кыһалҕа барыта Егор Афанасьевич санныгар сүктэриллибитэ. Россияттан быһаччы тутулуктаах кэммитигэр Ил Дархаммыт дьон-сэргэ, норуотун туһугар үлэлээн кэлбитэ. Биһиги саха дьоно үчүгэйдик сыаналаабакка хааллыбыт. Кини оҥорбут үтүөтүн дьон-сэргэ кэлин өйдүөҕэ дии саныыбын. Оттон Ил Дархан эбээһинэһин толорооччу Айсен Сергеевич Николаев мин көлүөнэм киһитэ. Үлэлиэҕэ диэн эрэллээхпит. Түмүккэ, омугу эһиэххин баҕарар буоллаххына, «кыргыттарын сэлээрчэх, оттон уолаттарын арыгыһыт оҥор» диэн этии баар. Онон биһиги, сахалар, бу куһаҕан дьаллыктартан тэйэн, чиэспитин харыстаан сылдьыахтаахпытын умнуо суохтаахпыт. Сахам дьоно түмсүүлээх уонна чөл куттаах буолуҥ.
Ульяна ЗАХАРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru