Ааспыт үйэ 80-с сылларыгар “сухуой сокуон” киирэ сылдьыбытын аҕа саастаах дьон өйдүүллэрэ буолуо. Оччолорго дойду үрдүнэн арыгы атыытын боппуттара. Онуоха сомогуон, быраага көйөрөөччүлэр үөскээн, “тиллэн” тахсыбыттара. Ол эрээри Саха сирин түгэх муннуктарыгар арыгы атыытыттан аккаастанан баран, билиҥҥэ диэри чөл олох тирэх киинэ буолбут нэһилиэктэр бааллар. 1986 сыллаахха Нам улууһун Түбэ нэһилиэгэр биир бастакынан арыгы атыытын бобор туһунан уураах ылыммыттара. Саха сиригэр аан бастаан маннык аҕыс нэһилиэк баара. edersaas.ru
Нэһилиэк уопсастыбанньыктара.
1982 с. сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн Розалия Лукина анаммыта. Кини уопсастыбанньыктары түмэн, “Силис” бырагырааманы олоххо киллэрбитэ. Ону оскуола, оҕо саада, балыыһа бастакынан өйөөбүттэрэ. Чөл олоҕу тарҕатыыны дьиэ кэргэнтэн саҕалаабыттара. Норуот генофондатын харыстыыр департамены кытары бииргэ үлэлэспиттэрэ, элбэх улууска сылдьан уопуттарын тарҕаппыттара. Бырабыыталыстыба уурааҕынан, нэһилиэк 2001 сылтан чөл олох тирэх киинэ буолбута. Розалия Егоровна 2007 сылга диэри баһылыгынан үлэлээбитэ.
Отуттан тахса сыл бу нэһилиэккэ арыгыны утары охсуспуттарын түмүгэр, спорт эйгэтигэр биллэр-көстөр спортсменнар үүнэн таҕыстылар, култуурунай-уопсастыбаннай олох оргуйан олорор. Ону тэҥэ, буруйу оҥоруу тахсыбатын тэҥэ. Тэҥнээн көрдөххө, 1984-85 сс. икки холуобунай дьыала, 87 административнай дьыала тэриллибит эбит. Ити барыта арыгыттан сылтаан оҥоһуллубута саарбахтаммат.
«Үрүҥ Уолан» күрэхтэһии 16-с сылын ыытыллар.
Ситиһиилээх спортсменнардаахтар
Түбэ улуус кииниттэн 6 көс тэйиччи сытар буолан, ыраах нэһилиэк диэн аатырар. Ол эрээри, куораттан 3 чааһынан тиийиэххэ сөп. 424 киһи олорор диэн даҕаны, устудьуоннары, көһөн барбыт дьону аахпатахха, 300-тэн тахса киһилээх. Ол онтон 48 үөрэнээччи, 35 оҕо саадын иитиллээччилэрэ бааллар. Сыл аайы 6, 7 оҕо төрүүр. Төрөөһүн өлүүттэн элбэх. Уһуйааннара “Түбэчээнэ” диэн патриоттуу ааттааҕынан иитээччилэр киэн тутталлар. Оҕолору сахалыы үгэстэргэ үөрэтэргэ кыһаллаллар.
«Түбэчээнэ» уһуйааҥҥа оҕолору саха төрүт үгэстэригэр үөрэтэллэр.
Кыра нэһилиэкпит диэбэттэр, түбэлэр олус көхтөөхтөр, түмсүүлээхтэр. Бырааһынньыктарын үксүгэр арыгыта суох ыыта сатыыллар. Итирэ-кутура сылдьар киһини көрбөккүн. Элбэх спортивнай күрэхтэһиилэр ыытыллаллар. Николай Дьяконов, Анатолий Гладков, Артем Варданян, Дьулустан Охлопков курдук биллэр-көстөр спортсменнарынан биир дойдулаахтара киэн тутталлар. Чахчы да, бу отуттан тахса сыл устата чөл олохтоох бүтүн биир көлүөнэ улааттаҕа.
Эр дьон сынньалаҥнарыгар кулуупка кэлэн бильярдыыллар.
Чөл олох диэн өйдөбүлгэ аҥардас арыгыттан эрэ аккаастаныыны буолбакка, эти-сиини чэбдигирдиини, сөпкө аһааһыны, көхтөөх буолууну киллэрэллэр. Онто суох киһи олохтон дуоһуйара, элбэҕи ситиһэрэ саарбах. Онон спорду уруккуттан биһирииллэр.
Оскуола үөрэнээччилэригэр “Үрүҥ Уолан” диэн улуустааҕы турнир 16-с сылын ыытыллар. Күрэхтэһиини физкултуура учуутала Петр Попов төрүттээбитэ. Суруналыыстар десаннара тиийэригэр, тутум эргииргэ күрэхтэһии буола турара. Тоҕус оскуолаттан кэлэн уолаттар, кыргыттар кытта сылдьаллара. “Дыгын оонньууларын” алта төгүллээх кыайыылааҕа Николай Дьяконов сыл аайы бэйэтин бирииһин туруорар. Кини үгүс эдэр дьоҥҥо холобур буолар.
“Урут 90-с сылларга арыгы иһэр, табах тардар уол оҕо-аймахха аптарытыаттаах буоллаҕына, билигин оҕолор чөл олоҕу тутуһар спортсмены убаастыыллар, киниэхэ тэҥнэһэ сатыыллар”, — диэн нэһилиэк баһылыга Константин Федоров этэр.
Ону тэҥэ, сүүрбэччэ сылы быһа улахан дьоҥҥо “Үрүҥ Күөл” диэн волейболга күрэхтэһии көхтөөхтүк ыытыллар. Үрүҥ күөл диэн нэһилиэги аһатан-сиэтэн кэлбит эбэ буоллаҕа. Түбэлэр дьахтардыын-эр дьоннуун, оҕолуун-уруулуун көһөн киирэн, муҥхалыыр идэлээхтэр. Күрэхтэһии кыайыылаахтарыгар куулунан собону бириис быһыытынан туттараллара үгэскэ кубулуйда.
Билигин улахан дьон, ордук ыал ийэлэрэ маассабайдык табахтарын быраҕан эрэллэрин кэпсээтилэр. Былырыын 8 киһи, быйыл 4 ийэ табаҕын бырахпыт.
Норуот күүһүнэн
Манна элбэх көхтөөх түмсүү баар. 1998 сылтан тэриллибит аҕалар түмсүүлэрин Егор Попов, биэнсийэлээхтэри – Александра Куприянова, эдэр ийэлэри Полина Слепцова салайаллар. Норуот күүһүнэн спортивнай, култуурунай сааланы туппуттара. Билигин нэһилиэк эргийэр киинэ буолбут саала 100 тыһ. солк. эрэ тутуллубута. Киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук. 2000 с. матырыйаалын атыылаһан аҕалан, муус устарга саҕалаан баран, сэтинньигэ тутан киллэрбиттэр. Бу курдук уу ситимин эмиэ туппуттар.
Уопсайынан да, түбэлэр сэбиэскэй саҕаттан саҥаны киллэриигэ, олоҕу тупсарыыга инники күөҥҥэ сылдьаллар эбит. Хотону механизациялааһыны, үүт сүүрэр ситимин улууска бастакынан киллэрбиттэрэ. Билигин гаас киирэн, олох таһыма тубуста диэн, сарсыҥҥыларыгар эрэллээхтэр. Аны чааһынай дьиэлэри толору хааччыллыылаах оҥорор ыра санаалаахтар.
— Чөл олох дьиэ кэргэнтэн саҕаланар, — диэн этэр “Айхал” култуура киинин дириэктэрэ Дария Попова. – Спордунан дьарыктанар оҕолор испэттэр, табахтаабаттар. Уопсастыбаҕа эр дьон оруолун үрдэтиэххэ наада. Иистэнии, фольклорнай, вокальнай, театральнай, үҥкүү куруһуоктара тиһигин быспакка ыытыллаллар. Улууска буолар култуура күрэһигэр кыра нэһилиэктэргэ хаһыс да сылын бастакы миэстэни ылабыт.
Түбэҕэ 96 биэнсийэлээх олорор.
— Биэнсийэлээхтэр – тутаах дьон. Биһигинэ суох туох да тэрээһин барбат. Кулуубу кытта тэҥҥэ үлэлэһэбит. Балаҕаммытын эмиэ норуот күүһүнэн туппуппут. Ким да туора турбатаҕа, оннооҕор хараҕа суох оҕонньор кэлэн мас хатырыктаспыта. Аны ураһа тутуохпутун баҕарабыт. Ый аайы хас биирдии биэнсийэлээхтэн 100 солк. усунуос хомуйабыт, ол харчы нэһилиэккэ элбэҕи туһалыыр. Элбэх тэрээһин ыытыллар, кырдьаҕастарга, эмтэнэ барар дьоҥҥо көмөлөһөбүт. Тохсунньуга сыл аайы култуурунай, спортивнай хайысхалаах Көлүөнэлэр көрсүһүүлэрин ыытабыт. Биэс көлүөнэ кыттар, үчүгэй баҕайы буолааччы. Эһиил буолуохтаах Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнэбит, — диэн кэпсиир Александра Куприянова.
Чөл олохтоох 174 нэһилиэк
Арыгы атыытын сүрүннүүр судаарыстыбаннай кэмитиэт салайааччыта Матвей Лыткин манна оскуола оҕолорун кытары көрүстэ. Кини: “Биһиги манна үөрэтэ буолбакка, үөрэнэ кэллибит”, — диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Матвей Иванович этэринэн, билигин 162 нэһилиэк арыгы атыытыттан аккаастаммыт, олунньуга өссө 12 нэһилиэк Ил Түмэн бигэргэтэрин кэтэһэр.
Онон Түбэ курдук чөл олохтоох нэһилиэктэр өссө элбии турар кэриҥнээхтэр.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru