СУНТААРДАР БАСТЫҤ СЫЛГЫҺЫТЫ ТАЛЛЫЛАР
Тыа сирин сылын чэрчитинэн, «Бастыҥ сылгыһыт» диэн идэлэригэр бастыҥнары талыы күрэхтэһиитэ Кириэстээххэ олус сэргэхтик буолан ааста.
Улуус бастыҥ сылгыһытын таларга Бордоҥ, Сунтаар, Туойдаах, Дьаархан, Күүкэй, Маар Күөл уонна Кириэстээх нэһилиэгиттэн 16 киһи кытынна. Халлаан тымныытыттан иҥнибэккэ, элбэх киһи күрэхтэһиини көрө кэлбитэ сүргэни уратытык көтөхтө. Бу күүтүүлээх, долгутуулаах «Бастыҥ сылгыһыт» күрэхтэһиини улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениета, Кириэстээх нэһилиэгин дьаһалтата, «Саргы түһүлгэтэ» култуура киинэ тэрийэн ыыттылар. Нэһилиэк ыһыахтыыр пааркатыгар бу күн атыы-эргиэн ааттааҕа тардылынна, хорчуоппа бэртээхэйэ үлэлээтэ.
Улууска аан бастакытын ыытыллар сылгыһыттар күрэстэрэ кыттааччылар парааттарыттан саҕаланна. Кириэстээх нэһилиэгин баһылыга Александр Григорьев, улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Иван Тихонов, улуус нэһилиэктэриттэн анаан-минээн күрэхтэһиини көрө кэлбит бэтэрээн сылгыһыттар үөрэн-көтөн, астынан туран истиҥ эҕэрдэлэрин тиэртилэр, бу бэртээхэй күрэхтэһии үтүө үгэскэ кубулуйарыгар баҕардылар.
Күөн күрэс алта түһүмэҕинэн барда. Бастакы үс түһүмэх уопсай зачекка киирдэ. Онтон атына успуонсардар туруорбут бириистэригэр биирдиилээн абсолютнай күрэхтэһиинэн барда. Манна тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Тихонов И.В., Кириэстээх нэһилиэгин тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ Федоров Г.В., тыа хаһаайыстыбатын управлениетын юриһа Чирикова А.Н., «Урожай» спортивнай уопсастыба бэрэссэдээтэлэ Спиридонов Д.Ю. судьуйалаатылар. Улууска ыытыллар үгүс күрэхтэһиини комментарийдыыр Дмитрий Спиридонов түһүлгэни бэрт сэргэхтик ыытта.
Зачекка киирэр күрэс бастакы түһүмэҕэр сылгыһыттар 1 км сири атынан сүүрдэн кэлэн баран, мастар быыстарынан туора-маары, нууччалыы эттэххэ, «змейкалаан» бараллар. Маһы таарыйар түгэннэригэр ыстараап ааҕыллар. Хас таарыйбыт мастарын аайы биэстии сөкүүндэ эбиллэр. Кыттааччылар түһүмэх аайы иккилии буолан түһэллэр, онон судьуйалар бириэмэнэн көрөллөр. Бу түһүмэххэ Кириэстээх сылгыһыта Николай Могусов бастыҥ бириэмэни көрдөрдө – 1 мүн. 50,81 сөк. Иккис Маар Күөл эдэр сылгыһыта Александр Никифоров 1 мүн. 57,31 сөк., үһүс Бордоҥтон сылдьар Игорь Семенов 2 мүн. 10,30 сөк. көрдөрүүлэннилэр.
Иккис түһүмэххэ кыттааччы 1 км сири сүүрдэн иһэн мэһэйи туоруур уонна маска ыйанан турар төгүрүк иини (обруч) ылан биэтэккэ кэлиэхтээх. Бастакы түһүмэххэ тэҥнээҕин булбатах Николай Могусов манна эмиэ күннээтэ. Көрдөрүүтэ – 1 мүн. 31,81 сөк. Кини кэнниттэн тилэх үктэһэн Николай Павлов (Сунтаар) – 1 мүн. 34,25 сөк. кэлэн иккистээтэ. Үһүс Георгий Иванов (Дьаархан) – 1 мүн. 40,94 сөк. биэтэккэ таҕыста. Саха сылгыта төһө да тулуурдааҕынан суон сураҕырбытын иһин, күрэхтэһии аата күрэхтэһии, сылайыы-элэйии, тыын быһаҕаһынан тыыныы баара ханна барыай. Ыраахтан хааман, массыынаҕа тиэллэн кэлбит аттар тыҥааһыннаах киирсиилэртэн илистэннэр, биир-биир күрэхтэһииттэн туораатылар.
Зачекка киирэр бүтэһик түһүмэҕинэн оттоох куулу ылан ааһарга илин-кэлин түсүһүү кытаанаҕа буолла. Манна көрөөччүлэр көрдөһүүлэринэн күрэхтэһии икки эр бэрдэ – Николай Могусов уонна Николай Павлов бииргэ стартыыр буоллулар. Дьэ, манна буолла, ыалдьыы күүһэ, харчы уксуу, тыҥааһын киэнэ кытаанаҕа. Хара маҥнайгыттан саҕалаан икки Ньукулай сарын сарыҥҥа, тэбис-тэҥҥэ түһэн истилэр. Биэтэктэн аҕыйах миэтэрэ бэттэх сытар кууллары ылаары, Николай Павлов бэрт кыратык сыыһа туттан, адьас кыһыылаахтык куулун мүччү тутан кэбистэ. Утарсааччыта Николай Могусов куулун хаба тардан ылан, бу иннигэр бастыҥ көрдөрүүлээх Игорь Семеновы (1 мүн. 44,18 сөк.) ситэн, 1 мүн. 36,59 сөк. кэлэн, эрэллээтик бастаата. Николай Павлов (1 мүн. 48,81 сөк.) үһүс буолла.
Бу кэннэ успуонсардар туруорбут бириистэригэр абсолютнай күрэхтэһиилэр эмиэ ураты көхтөөхтүк, сэргэхтик ыытылыннылар. Манна баҕалаах сылгыһыттар суруттаран бэйэлэрин холонон көрдүлэр. Тоҥуу хаарынан сүүрүүгэ, сыарҕаны соһууга Маар Күөл эрчимнээх эдэр уолаттара иннилэрин кимиэхэ да биэрбэтилэр. Ол курдук, 100 м тоҥуу хаарынан сүүрүүгэ Максим Михайлов инники күөҥҥэ түстэ. Оттон оҕо олорсо сылдьар сыарҕатын соһууга бастыҥ көрдөрүүлээх Александр Никифоров «Сырдык Аартык» ТХПК туруорбут ньирэйин хаһаайынынан буолла. Үһүс түһүмэх — аты көлүйүү. Манна күрэхтэспит ат, тэрил хаһаайына Станислав Архипов бастаан уруйданна.
«Бастыҥ сылгыһыт-2017» күрэхтэһии кыайыылаахтарын быһаарыы долгутуулаах чааһа «Саргы түһүлгэтэ» култуура киинигэр буолла. Уопсай түмүккэ, үс көрүҥҥэ үһүөннэригэр бастаабыт «Харыйа» бааһынай хаһаайыстыба сылгыһыта Николай Могусов Сунтаар улууһугар «Бастыҥ сылгыһыт – 2017» үрдүк аатын ылла уонна 50000 солк. суумалаах сэртипикээт тутан үөрүү-көтүү өрөгөйө буолла. Үрүҥ көмүс мэтээли уонна 10000 солк. Бордоҥтон сылдьар Игорь Семенов ылан “Ураа!” хаһыынан уруйданна. Сунтаар сылгыһыта Николай Павлов боруонса мэтээли кэттэ уонна 5000 солк. наҕараадаланан эмиэ дохсун ытыс тыаһынан арыалланна. Бу Сунтаар улууһугар биллэриллибит Тыа сирин үлэһиттэрин сылын чэрчитинэн ыытыллыбыт күөн күрэс кыайыылааҕа Николай Могусов улуус 25 бастыҥ үлэһитин кэккэтигэр киирэн, мэтириэтэ Сунтаарбыт килбэйэр киинигэр, Ыччат дьиэтин иннигэр баар истиэндэҕэ дьон-сэргэ киэн тутта, хайгыы, астына көрөрүн курдук ыйаныаҕа.
Станислав НОГОВИЦЫН, Сунтаар.
ЭДЬИГЭЭҤҤЭ КҮӨГҮНЭН 159 КИИЛЭ БАЛЫГЫ ХАПТАРДЫЛАР
Эдьигээн төрүттэммитэ 385 уонна Арассыыйаҕа Экология сылларыгар анаммыт күрэхтэһиигэ, күөгүлээн уопсайа 159 киилэ балыгы ыллылар.
Быйылгы «Мормышка-2017» муус аннынан күөгүнэн балыктааһын күрэхтэһиитэ Харахаан күөлүгэр ыытылынна. Урукку сылларга күрэс куруук өрүс боротуохатыгар, Балаҕаннаахха, эбэтэр Куруҥҥа ыытыллара. Быйыл аан маҥнайгытын күөлгэ буолла.
«Быйыл элбэх киһи кытынна уонна, кылаабынайа, байанайбыт бэристэ», — диэн бу күрэхтэһиини көҕүлээччи уонна тэрийээччи Юрий Шамаев үөрэн, астынан туран бэлиэтээтэ.
Бу күн күөл ньууругар уопсайа 18 хамаанда, 52 кыттааччы, тэрийээччилэр, судьуйалар, спонсордар муһуннулар. Сарсыарда 8-тан күнүс 11 чааска диэри ыйыллыбыт учаастакка күөгүлээбиттэрин кэннэ, күөл хайа да муннугар балыктыырга көҥүл бэриллэр. Дьэ онно, балыксыттар үксүлэрэ күөл уҥуоргу халдьаайытыгар таҕыстылар. Онно биир-биир алыһары, сордоҥу хото туттаран бардылар. Онон күрэс түмүктэниитигэр бары да үгүөрү балыктанан үөрүү-көтүү бөҕө буолла.
Тэрээһиҥҥэ куруук кыттар «Нефтебаза» хамаандата (капитан Владимир Острожников) бу да сырыыга эмиэ үчүгэй үөрүйэхтээҕин көрдөрдө. Өссө 54 киилэ алыһары уонна сордоҥу хаптаран, күрэхтэһии историятыгар киирдэ, эбиитин эрэллээхтик бастаата. Иккискэ 20-чэ киилэ балыктанан, авиапорт түөлбэтин олохтоох хамаандата – «Осикта» (капитан Юрий Иванов) таҕыста. Балыктыырга «МЧС» үөрүйэхтээх хамаандата (капитан Анатолий Элляев) 14 киилэ 560 гр. курдук ыйааһыннаах көмүс хатырыктанан, үһүс бочуоттаах миэстэни ылла. «Бэтэрээннэр» хамаандалара (капитан Иван Ксенофонтов) киилэ аҥарынан эрэ хаалан (14 киилэ) төрдүскэ таҕыста. Кинилэр кыайылаахтар ахсааннарыгар киирбэтэхтэрин да иһин, нефтебаза туруорбут 40 лиитэрэ бензиннэринэн наҕараадаланан үөрүүлэрэ улаатта. Итинник сиэринэн уонна бу күрэхтэһии уруккуттан тутуһуллар үтүө үгэстэринэн, бары кыттыбыт хамаандалар анал номинацияларынан наҕараадаланнылар. Буоларын курдук, сүрүн бириистэри «Аллараа Өлүөнэтээҕи» АУо (генеральнай дириэктэр Иван Андреев), «Чароит» ХЭТ (дириэктэр Саргылана Федорова), Эдьигээн оройуонунааҕы айылҕа харыстабылын инспекцията (салайааччы Виктор Иванов), Эдьигээннээҕи нефтебаза (дириэктэр Владимир Острожников) уонна да атын тэрилтэлэр туруордулар. Биир бэлиэ түгэнинэн хамаандалар, кыттааччылар бэйэлэр эмиэ бириис туруоруулара үтүө үгэскэ кубулуйбутун бэлиэтиир тоҕоостоох. Ол курдук, Анатолий Элляев (МЧС), «Колобки» (капитан Марина Ким), «Ежики» (капитан Михаил Андросов) тус бириэмийэлэрин күрэхтэһиигэ кыттыбыт хамаандаларга үөрэ-көтө бэлэх ууннулар. Күрэхтэһиигэ кыттыбыт 18 хамаанда барыта 159 киилэ балыгы ылбытын дьон-сэргэ үчүгэй бэлиэ диэн быһаардылар.
Тэрийээччилэр ааттарыттан Юрий Шамаев бары кыттыбыт хамаандаларга, спонсордарга махтанна, куруутун да бу курдук сомоҕолоһорго, бэйэ-бэйэни өйөһө турарга ыҥырда. Аныгыскы сылга ыытыллар күрэхтэһиини эмиэ күөлгэ, бу сырыыга чугастыы Жирковка, эбэтэр Кылаҥсаҕа ыытыахха сөп диэн былааннаатылар. Бу күн тэрээһин кэнниттэн элбэх киһи көй салгыҥҥа дуоһуйа тыына таарыйа күөгүлээтэ. Итиэннэ эбэлэриттэн көмүс хатырыктааҕы балачча бэриһиннэрэн үөрүүлэрэ-көтүүлэрэ улаатта.
Алексей МАТВЕЕВ, Эдьигээн.
АБЫЙГА АСТЫК КҮРЭХТЭҺИИ
Ураһалаах нэһилиэгэр эр дьон түмсүүтэ үлэлэрин сөргүтэн, көхтөөхтүк ылсан үлэлээн эрэллэрэ олохтоохтору улаханнык үөрдэр.
Ол курдук, эр дьон быйыл сорунан туран өрөспүүбүлүкэтээҕи аҕалар иккис сийиэстэригэр кыттыыны ыллылар. Салгыы дойдуларыгар кэлэн улахан тэрээһиҥҥэ кытыннылар, көх-нэм буоллулар. Сутуруоха сэлиэнньэтигэр Чаад күөлүгэр быйыл үһүс төгүлүн Байанай күрэҕэ олус көхтөөхтүк буолла. Тэрээһин нэһилиэккэ Аҕа сылын уонна өрөспүүбүлүкэҕэ Экология сылын чэрчитинэн ыытылынна.
Күрэскэ иккилии киһилээх түөрт хамаанда күөн көрүстэ. Кыттааччылар үгүстэрэ эдэр дьон. Онон эдэр аҕалар уопсастыба олоҕор көхтөөхтүк кытталлара үрдээбитэ, оҕолорго бэйэлэринэн үтүө холобур буоларга кыһаллаллара аҕам саастаахтары улаханнык астыннарар. Кинилэри айылҕа харыстабылын миниистирин солбуйааччы Николай Додохов, улуус баһылыга Станислав Цюхцинскай, Ураһалаах аҕа баһылыга Владимир Новиков, Абый улууһун айылҕа харыстабылын инспекциятын начаалынньыга Петр Корякин эҕэрдэлээтилэр. Кыайыыны, ситиһиини, чиэһинэй киирсиини баҕардылар.
Күрэхтэһии алта түһүмэҕинэн улахан хатыһыылаахтык барда. Ол курдук, буранынан тыаҕа баран сиэрдийэ кэрдэн киллэрэн, ураһа дьардьаматын туруордулар. Манна “МЧС” хамаандата төһө да 5-7 мүнүүтэнэн утарсааччыларыттан хойутаан кэллэр, бэрт хаачыстыбалаах үлэни көрдөрөн, үрдүк баалы ылла. Ойбон алларыытыгар уолаттар сытыы анньыылара сирдиргии түстүлэр, бэркэ тириттилэр-хоруттулар, күүстэрин, албастарын, сымсаларын көрдөрдүлэр. Үс мүнүүтэҕэ тиийбэккэ эмиэ “МЧС” хамаандата ыһыы-хаһыы бөҕөнү түһэрдэ, уу оргуйан тахсарын көрөөччүлэр уонна ыалдьааччылар бары да сэҥээрдилэр, сөхтүлэр. Салгыы кыттааччылар ойбонноруттан уу баһан, аны, кутаа уоту оттон чэй оргута сүүрдүлэр. Манна 4 хамаанда түөрт аҥы араас албас туттан өбүгэлэрбит илдьэ кэлбит мындыр дьаһаныыларын көрдөрдүлэр. Маҥнайгыннан “Арчы” хамаандатын чэйэ күгэннирэ оргуйан бидилийдэ. Онон мустубут дьону үөрдэ-көтүтэ итии чэйинэн күндүлээтилэр. Хоту сир эр дьоно бары да тоҥ балыгы кыһыыга үөрүйэхтэр. Ол эрээри, бу түһүмэххэ дьүүллүүр сүбэ хаачыстыбалаах, 2-2,5 мм. халыҥа суох, элбэх кыһыы балык баар буолуохтаах диэн усулуобуйаны туруорда. Бу сырыыга манна “Быйаҥнар” тэҥнээхтэрин булбатылар, балыгы кыһыыга уһун уктаах саха быһахтара көмөлөстүлэр. Түмүккэ, кыһыллыбыт балыгы дьон астына амсайда. Бэһис түһүмэххэ уолаттар бириэмэҕэ бэртээхэй булчут буолалларын сааны ыһан уонна хомуйан дакаастаатылар. Бэйэлэрин саалара буолбатах буолан, кыратык атыҥыраатылар, сыыһа-халты туттуннулар. Манна үчүгэй бириэмэни көрдөрөн (1 мүн. 17 сөк.) “Эрэл” хамаанда инники күөҥҥэ таҕыста. Бүтэһик түһүмэххэ, байанайдаах эр дьоммут очукуолара тэҥнэстэ. Онон долгуйуу өссө күүһүрдэ. 10 киилэлээх сүгэһэри кыбынан, аны, тоҥуу хаарынан сүүрүү түһүмэҕэ барытын быһаарар буолла. Онуоха быйыл хаарбыт халыҥ буолан, бу түһүмэх уустуктардаах (хаар халыҥа тобуктарын үөһэ) буолла. Эр бэртэрэ 50 м. сиртэн кыһыл былаах түһээтин кытта, биэтэккэ бары тэҥҥэ түһүнэн кэбистилэр. Манна Кузьма Банщиков (“Арчы”) иннин кимиэхэ да биэрбэтэ, быһый атахтааҕын көрдөрөн, көрөөччүлэрин-ыалдьааччыларын астыннарда.
Хас да чаастаах, тыҥааһыннаах киирсии кэнниттэн 12 очукуону ылан Николай Слепцов, Кузьма Банщиков (“Арчы” хамаандата) кыайыылааҕынан таҕыстылар, буран двигателин өрө тутан, мэтээл кэтэн үөрүү бөҕөтө буоллулар. Иккис миэстэҕэ Илья Колесов, Иннокентий Старостин (“МЧС” хамаандата) таҕыстылар, бириискэ буран гусеницатын туттулар. Биир очукуонан хаалан Николай Алексеев, Константин Новиков (“Быйаҥ” хамаандата) үһүс бириистээх миэстэҕэ тигистилэр, буран вариаторын ыллылар. Онтон төрдүс миэстэҕэ аҕа саастаах дьоммут Иван Стручков уонна Иван Слепцов тиксэн үөрүү-көтүү көтөллөннүлэр. Маннык улахан, сыаналаах бириистэри нэһилиэк дьаһалтата эр дьон өй-санаа уонна эт-хаан өттүнэн чөл олохтоох, төрөөбүт түөлбэлэригэр бэриниилээх буолалларыгар анаан туруорбутун көрөөччүлэр олус астыннылар уонна үөрдүлэр, хайҕаатылар. Күрэхтэһиини эр дьон түмсүүтэ дьүүллээбитэ эмиэ солун уонна чахчы да астык буолла.
Бу күн олохтоох нэһилиэнньэ көрөөччүлэри киириигэ итии чэйинэн күндүлээтэ. Бурдук аһы атыылаан дьон бары тото-хана аһаан, дуоһуйа сынньанан, сибиэһэй салгынынан тото-хана тыынан күүтүүлээх күнү үөрүүлээхтик атаардылар. Хас сылын аайы нэһилиэккэ ыытыллар “Байанай күрэҕэ” норуокка элбэх интириэһи үөскэттэ, булчуттар дьиҥ-чахчы долгуйа кэтэһэр бырааһынньыктарынан буолла. Ыраас, чэбдик салгыҥҥа Булчут күнүгэр аналлаах күрэхтэһиини ыыппыт дьоҥҥо уонна кыттааччыларга олохтоохтор ааттарыттан махталбытын биллэрэбит. Маннык тэрээһиннэр дьону сааһыттан тутулуга суох түмэ тардаллар, чөл олоххо, сынньалаҥы туһалаахтык атаарарга угуйаллар.
Александра ЗАРОВНЯЕВА, Абый улууһа.
БУЛУҤҤА — БУЛЧУТ КҮНЭ
Булчут күнүн чэрчитинэн, өбүгэлэрбит үгэстэрин сөргүтэн, биир ый устатыгар араас таһымнаах тэрээһиннэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ыытыллыбыттара олус кэрэхсэбиллээх.
Тиксиигэ буухтаҕа “Булчуттар оонньуулара” диэн күрэхтэһии олус сэргэхтик ыытылынна. Барыта биэс хамаанда күөн көрүстэ. “Хотой” диэн ааттаах хамаанда уолаттара оонньуу үгүс көрүҥнэригэр иннилэрин кимиэхэ да биэрбэккэ бастыыр өрөгөйүн биллилэр. Иккис миэстэни Тиксии-3 байыаннай чаас хамаандата ылла. Үһүс бириистээх миэстэҕэ “Северные волки” хамаанда таҕыста.
Бу да сырыыга ойбон алларыытын уонна быйыл саҥа киирбит “Хомуур хапсаҕайы” кыттааччылар да, көрөөччүлэр да улаханнык биһирээтилэр, астыннылар. Ойбон алларыытыгар былырыын саамай үчүгэй бириэмэни көрдөрбүт байыаннай чаас уолаттара быйылгы да инники күөҥҥэ таҕыстылар. Онтон дьон долгуйа кэтэспит “Хомуур хапсаҕайа” бүтэһик түһүмэҕинэн буолла. Манна хамаандалар бары туох баар күүстэрин-уохтарын ууран туран кииристилэр. Көрөөччүлэр күөмэйдэрэ бүтүөр диэри ыһыытастылар-хаһыытастылар. Оннук ньиргитэн олорор ыалдьааччылардаах түһүлгэҕэ уолаттар үчүгэй бырахсыылары, албастары көрдөрдүлэр, эрбии тииһин курдук бары да эгил-тэгил кииристилэр, тириттилэр-хоруттулар. Дьэ, ити курдук абытайдаах эриһиилээх киирсии түмүгүнэн “Хотой” хамаанда кыайыылааҕынан таҕыста.
Булуҥҥа «Булчуттар оонньууларын» аан бастакынан көҕүлээбит, тэрийбит Иван Моисеенко бу да сырыыга оонньууну бэйэтэ иилээн-саҕалаан ыытта. “Күрэскэ булчуттарга сыһыана суох көрүҥнэри киллэрбиккит” диэн итэҕэстэри ыйааччыларга кини маннык хоруйдаата.
—Булка сылдьан араас быһыыга-майгыга түбэһии элбэх буоллаҕа. Онон бу күрэскэ булчуттар олохторугар туһалаах буоллун диэн араас көрүҥнэри киллэрбиппит. Тэрээһин да аатыгар ол этиллэ сылдьар. Аны туран, атын оройуоннарга, өрөспүүбүлүкэҕэ бу бэлиэ күҥҥэ анаан тэрээһин бөҕө ыытыллар. Биһиги онтон туора туруо суохтаахпыт диэн, улууспутугар “Булчуттар оонньууларын” тэрийбиппит. Бастаан “Арктика Майааҕа” хаһыаты кытта 2012 сыллаахха тэҥҥэ үлэлэһэн, булчуттар хаартыскаларын хаһыакка бэчээттээбиппит. Булчуттарга аналлаах тэрээһиннэр мантан саҕаламмыттара. 2013 сыллаахха булчуттарбытыгар анаан күрэхтэһиини ыыппыппыт. Манна баҕалаах уонна булт билиэттээх дьон кэлэн кыттыбыттара. 2014 сылтан “Булчуттар оонньуулара” Булуҥҥа, дьэ, дьиҥнээхтик олоҕурбута. Тэрийэн саҕалыырбытыгар, ханна да буоларын курдук, ыарахаттары үп өттүгэр көрсүбүппүт. Ол да буоллар, күн бүгүҥҥэ диэри “Булуҥнааҕы”, “Приморскайдааҕы”, “Таймылыырдааҕы”, “Бороҕоннооҕу” МУТ, “Айхал” Тиксиитээҕи этно-култуура киинэ, култуура-спорт комплекса көмөлөһөр буоланнар, оонньуу үгэс быһыытынан сылын аайы ыытыллар. Быйыл бу төрдүс төгүлүн тэрийдибит, — диэн кэпсээтэ.
Кини кэнники кэмҥэ, бу тэрилтэлэр үлэһиттэрэ бэйэлэрэ тэрийээччи курдук буолан эрэллэрин хайгыыр. Ол курдук, КСК тренерскэй састааба куруук көмөлөһөр, куоталаһыы көрүҥнэригэр туттар малларынан хааччыйар. Онтон “Айхал” үлэһиттэрэ күрэхтэһии тэрээһинигэр анаан дьиэлэрин туран биэрэллэр.
Маны сэргэ, улуус киэн туттар булчуттара күрэхтэһиини наһаа кэтэһэллэрин биллэрэр буолбуттар. Кинилэр кэлэн анаан-минээн көрөллөрө, хамаандаларга ыалдьаллара улахан өйөбүл буоларын бэлиэтиир. Онтон эдэр ыччат бэйэтин баҕа өттүнэн оонньууга кыттара үксээн иһэрэ барыларын да улаханнык үөрдэрин этэр. Итинтэн да көстөрүнэн, күрэхтэһиигэ кыттааччы, бу тэрээһини сэргээччи элбээн иһэрэ мээнэҕэ буолбатаҕын туоһулуур.
Булуҥ булчуттар, балыксыттар дойдулара
Айылҕа харыстабылын инспекцията иһитиннэрбитинэн, Булуҥ улууһун үрдүнэн быһа холуйан 1000-ан тахса булчут баар. Биллэрин курдук, улуус тыа хаһаайыстыбатынан, таба иитиитинэн дьарыктанар. Хомойуох иһин, улахан хоромньуну ыстаадаларга адьырҕалар оҥороллор. Биир бөрө сылга 100-эн тахса табаны тардыан сөп. Онуоха бу адьырҕа оҕолорун үөрэтээри, биир күҥҥэ уонтан тахсалыы табаны охторуон сөп диэн улуус тыатын хаһаайыстыбатын зоотехнига Константин Слепцов этэр. Санаан көрүҥ, бу ардай аһыылаах тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар содулун!
Түөрт сыл анараа өттүгэр, улуус үрдүнэн биир сыл иһигэр бөрө 1800 табаны тардыбыт. Онтон кэнники үс сылтан бэттэх, сылын аайы 700 курдук таба суох буолара чуолкайдаммыт. Хаһаайыстыбалар бэйэлэрин күүстэринэн бөрөнү бултаан, ахсаанын сүрдээҕин аччаппыттар. Исписэлиис этэринэн, Сэбиэскэй былаас саҕана таба турар сиригэр тыатааҕы уонна бөрө олох чугаһынан суох буолуохтаах диэн ирдэбил баар эбит. Онно анаан анал ньыма баар эбит. Ол билигин тутуһуллубат буолан, 2010 сыллаахха адьырҕа кыыл ахсаана өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн эмискэ аһара улааппыт.
Биллэн турар, бөрөнү сууһарарга араас дьаһал ылыллар. Манна булчуттар көмөлөрө улахан оруоллаах. Кинилэр тиһиктээхтик бултаһар буоланнар адьырҕаны аһара мэнээктэппэттэр. Маныаха улууспут хас биирдии нэһилиэгэ улахан булчуттардааҕар махтаныах кэриҥнээхпит. Холобур, Хара Уулаах олохтоох булчута Ярослав Захаров аҥардас бу сыл тохсунньу ый түмүгүнэн түөрт бөрөнү сууһарбыт. Былырыын сыл түмүгүнэн кини “Ямаха” снегоходунан наҕараадаламмыта. Эмиэ былырыын Бороҕон нэһилиэгин олохтооҕо Сергей Стручков үчүгэй булчут буолан, дьокутаат Иван Андреевтан “Волчатник” диэн бирииһи туппута, “Буран” снегоходунан наҕараадаламмыта. Кини бултаабытын тухары 280-тан тахса бөрөнү сууһарбыт. 2013 сыллаахха “Булчуттар күннэригэр” Күһүүртэн орто саастаах булчуттарга киирсэр Дьулустаан Никитин бөрөнү бултааһыҥҥа өрөспүүбүлүкэҕэ үһүс миэстэни ылбыта, Ил Дархантан бириэмийэлэммитэ.
Дьокутаан Иван Андреев былырыын кэлэ сылдьан: “Ярослав Захаров, Дьулустаан Никитин уонна Сергей Стручков курдук өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр, киэҥ туттар булчуттардаахпытын куруук өрө тута сылдьыахтаахпыт. Күһүүргэ Григорий Степанов диэн “Байанай” ТХПК булчута кыыл табалаан, Күһүүр нэһилиэгин оҕо саадын, оскуолатын хааччыйар. Бу улахан сыралаах үлэ түмүгэ. Хайҕаныан эрэ наада. Улууска кинилэри сэргэ элбэх үчүгэй булчут баар. Кинилэри хайаан да өйүөхтээхпит, онно төһүү күүһүнэн “Булчут оонньуулара” буолуохтаахтар”, – диэн бэлиэтээбитэ.
Билиҥҥитэ өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар “Булчуттар оонньууларыгар” биһиги улуустан ким да кыттыыны ыла илик. Кэлэр сылларга былааннар, толкуйдар бааллар. Ол, оонньуу улууска киэҥ биһирэбили ылбытын кэннэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэс балаһыанньатынан ыытыллыаҕын, онтон көрөн анаан үчүгэй, бигэ тирэхтээх хамаанда бэлэмнээн, киэҥ араҥаҕа тахсыахтарын баҕаралларын тэрийээччилэр этэллэр. Ыра санаа олоххо киирэригэр нэһилиэк дьаһалталарыттан саҕалаан улус дьаһалтатыгар тиийэ көмө-өйөбүл буолалларыгар эрэнэллэрин биллэрэллэр.
Хара-Уулаах нэһилиэгин булчута Ярослав Захаров:
– Улууспутугар “Булчуттар оонньуулара” баар буолбута хайҕаллаах. Кыһыҥҥы кэм кэнниттэн, тэрээһиҥҥэ дьон тоҕуоруһа мустара, көрсөн кэпсэтэрэ, уопут атастаһара туох куһаҕаннаах буолуоҕай. Мин бэйэбин өйдүөхпүттэн булка сылдьабын. Маҥнайгы саам туоһапка этэ. Аҕам, эһэм, өбүгэлэрим бары булчут дьон. Онон кинилэр суолларын салгыы сылдьабын. Улахан булка тахсарбын туохтааҕар да ордоробун. Тиксии бөһүөлэгэр баар булчуттарга этиэм этэ, адьырҕа кыыл (бөрө) суолун көрдүгүт эрэ бултаһа сатааҥ диэн. Биир идэлээх табаарыстарбын бэлиэ күнүнэн эҕэрдэлиибин. Тус олохторун ситиһии арыаллаатын, байанайдаах буоллунар!
Харысхан ПОПОВ, Булуҥ.