Уон сыллааҕыта аһыллыбыт “аутизм” диэн диагнозтаах оҕолору өйүүр өрөспүүбүлүкэтээҕи “Ураты оҕо” (“Особый ребенок”) диэн Абилитационнай уопсастыбаннай кииҥҥэ 27 ыал ахсааҥҥа сылдьыбыт эбит буоллаҕына, бүгүҥҥү күҥҥэ кииҥҥэ суруттаран сылдьар 150 дьиэ кэргэн баар.
edersaas.ru
Быйылгы сыл саҥатыгар киин 10 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээбитэ. Бу сыллар тухары аутизмынан ыалдьар оҕолору өйөөн, уопсастыбаннай тэрилтэ ыарыһах оҕолору уонна кинилэр төрөппүттэрин кытта күннэтэ үлэлэһэн кэллэ.
— 2013 сыллаахха муус устарга Дьокуускай куоракка Октябрьскай уул. 26/1 №-гэр, үс хостоох 40-с кыбартыыраҕа аутизмнаах оҕолору өйүүр Абилитационнай киини аспыппыт. Аутизмнаах оҕолору уонна кинилэр төрөппүттэриниин үлэбитин Доруобуйа харыстабылын, Үлэ уонна социальнай сайдыы уонна Үөрэх министиэристибэлэрин кытта биир хайысханы тутуһан ыытабыт. Уопсастыбаннай тэрилтэ буолан, хантан да үбүлүнэр кыахпыт суох. Ол иһин граннары көмүскээн, араас ис хоһоонноох үлэни тэрийэбит. Ол курдук, СӨ Гражданскай институттары сайыннарыы министиэристибэтиттэн – аутизмнаах оҕолорго уонна кинилэр төрөппүттэригэр анаан биир нэдиэлэлээх сайыҥҥы лааҕыры үлэлэтиигэ 522 тыһ. солк., Дьокуускай куорат мэриятын “Норуот бюджетыттан” – үс бөлөххө анал дьарыгы тэрийиигэ – 400 тыһ. солк., Дьокуускай куорат баһылыгын аутизмнаах оҕолору тустууга дьарыктыыр бырайыагар – 285 тыһ. солк., “Харысхал” аһымал фондатыттан таптыыр геройдардаах бырааһынньыктары тэрийиигэ – 100 тыһ. солк. граннары көмүскээбиппит. Биллэн турар, бары тэрээһиннэрбитигэр табаарыстарбыт уонна спонсордар өйөбүл буолаллар, — диэн кэпсиир Абилитационнай киин салайааччыта Инна Скрябина.
Тэрилтэ дириэктэрэ идэтинэн архитектор буолан, куорат киэҥ-куоҥ кыбартыыратын ирдэбилгэ олоҕуран, оҕо дьарыктанарыгар анаан уларыппыт.
Ол курдук, суунар-тараанар, дьарыктанар сир — барыта оҕо туһугар диэх курдук, уурбут-туппут курдук дьоҕус. Төрөппүттэр оҕолоро сылдьар тэрилтэтин тупсараары, үбүнэн өйөөрү, ким тугу сатыырынан араас оҥоһуктары оҥорон атыылаан харчыланаллар эбит.
Абилитационай киин улуустарга уонна Дьокуускайга олорор бу эмтэниллибэт ыарыыга ылларбыт оҕолордоох төрөппүттэри болҕомтоҕо ылан, кинилэр кыһалҕаларын быһаарарга үгүс өрүттээх үлэни ыытар.
Ол курдук, уопсастыбаннай тэрилтэ РФ Үөрэҕин министиэристибэтин кытта Эрдэттэн диагноз туруорар уонна ыарыһах оҕолорго анал көмөнү оҥорор киини, Санкт-Петербурдааҕы “Прогноз” диэн неврологическай, А.И. Бороздин аатынан Новосибирскайдааҕы Абилитационнай кииннэри кытта үлэлиир. Бу, биллэн турар, аутизмнаах оҕолор олохтон хаалсыбакка сайдалларыгар төһүү өйөбүлүнэн буолар. Инна Скрябина салайар аутизмнаах оҕолору уонна кинилэр төрөппүттэрин кытта үлэлиир киин үлэтин уопута Арассыыйа таһымыгар тиийэ үөрэтиллэн, тарҕанан эрэр.
Киин биир сонун сүүрээнинэн аутизмнаах оҕолорго сайыҥҥы лааҕыры тэрийии буолар.
— Аутизмнаах оҕолорго уонна кинилэр төрөппүттэригэр анаан биир нэдиэлэлээх сайыҥҥы лааҕыр туһунан Краснодарскай кыраай Кучугуры сэлиэнньэтигэр баар “Подсолнух” киини кытта билсэн билбиппит. Биһиэхэ оҕолорун дьарыктыыр төрөппүттэри волонтер быһыытынан үлэлиир гына онно анаан үөрэттэрбиппит. Быйыл Дьокуускай куорат таһыгар баар гостиницаны арендалаһан, онно биир нэдиэлэлээх “Ласточка” оскуола-лааҕыры өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакынан аһан үлэлэттибит. “Ласточкабытыгар” биллэр психолог Татьяна Сабарайкина төрөппүттэри кытта үлэлэстэ. Тэрилтэбит өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымнаах буолан, сайыҥҥы лааҕырга Ньурба уонна Хаҥалас улуустарыттан 25 киһи нэдиэлэни быһа психологы кытта дьарыктанна. Түгэнинэн туһанан, “Ласточка” лааҕырбытын үлэлэтэрбитигэр өйөөбүт “Харысхал” аһымал пуондатын, “Дороги Саха” АУо, “Орто Дойду” зоопарк, “Азия” киинэ тыйаатырын курдук тэрилтэлэр салалталарыгар, урбаанньыттар Николай Ситниковка, Сос Бежаняҥҥа, Иван Сидоровка барҕа махталбытын тиэрдэбит, — диэн санаатын үллэстэр Инна Скрябина.
“Харысхал” аһымал пуонда “Созидание” оскуолатын психолога Татьяна Сабарайкина бэлиэтииринэн, өрөспүүбүлүкэҕэ доруобуйаларынан хааччахтаах оҕолор сынньанар 20-тэн тахса лааҕырдара үлэлиир. Психолог бу лааҕырдары кытта ыкса үлэлэһэр.
— — Ыалдьар оҕолоох төрөппүттэр, бастатан туран, моральнай өттүнэн улахан охсууну ылаллар. Судаарыстыба инбэлиит оҕоҕо эрэ болҕомтотун уурар. Ол кэмҥэ төрөппүт бэйэтэ бэйэтигэр эрэ “буһа” сылдьар: “Тоҕо биһиги эрэ дьиэ кэргэҥҥэ маннык ыарахан балаһыанньа үөскээтэ? Туох буруйбутугар, аньыыбытыгар-харабытыгар?” – диэн буруйдааҕы көрдүү сатыыр курдук буолар. Дьиҥэр. бэйэтигэр эрэллээх, ыарахаттартан толлубат эрэ төрөппүт ыарыһах оҕотугар көмөлөһөр кыахтаах. Олоҕу баарынан ылынан, төһө да ыарахаттары көрүстэр, барыта «кэрэ» эрэ диэбитинэн сылдьар төрөппүт уустук балаһыанньаттан тахсар кыахтаах. Ол иһин бу маннык сайыҥҥы лааҕырдарга психолог быһыытынан оҕону уонна төрөппүтү кытта бииргэ дьарыктанабын. Өскө оҕо бииргэ төрөөбүттэрэ бииргэ сылдьар буоллахтарына өссө үчүгэй. Маннык түгэҥҥэ доруобай оҕо ыарыһах быраатыгар дуу, балтыгар дуу сыһыана ордук истиҥ буолар. Сайыҥҥы лааҕырга сылдьан баран, олох атын санаалаах, бэйэлэригэр эрэллээх дьон бараллар. Лааҕырга олорон, куоракка киинэҕэ, пааркаҕа сылдьан, ыарыһах оҕону маҕаһыыҥҥа сырытыннаран, бэйэтинэн ас атыылаһыннарабыт. Бу ньыманы төрөппүттэр олус сөбүлээтилэр. Ураты оҕо уопсастыбаттан тэйиэ суохтаах, — диэн бэлиэтиир психолог Татьяна Сабарайкина.
12 сыл устата доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолорго сайыҥҥы лааҕырдары үлэлэтиигэ идэтийбит психолог соҕотох диэххэ сөп. Ол да иһин Татьяна Сабарайкина үлэлиир ньыматын «Здоровые города и поселения» диэн Арассыыйатааҕы таһымнаах уопсастыбаннай ассоциация үөрэтэн баран, Саха сирин психологын уопутун дойду киин куораттарыгар тарҕатан эрэр. Онон бу бырайыак Арассыыйа таһымнанна.
«Ласточка» сайыҥҥы лааҕыр төрөппүтэ, лааҕырга волонтерунан үлэлиир Зинаида Климова бэлиэтииринэн, быйылгыттан үлэтин саҥа саҕалаабыт лааҕырга 6 дьиэ кэргэн дьарыктаммыт.
— Аутизм ыарыылаах оҕо доруобуйатынан хааччахтаах оҕоттон атына диэн, туга да ыалдьыбат, эмп-томп испэт. Кинини ордук өй-санаа өттүнэн иитии уустуктардаах. Ол иһин биһиги лааҕырга төрөппүттэри аутизм диагнозтаах оҕону хайдах иитэргэ сүбэлиибит, туохха болҕомто ууруохха наадатын быһаарабыт.
«Ураты оҕо» Абилитационай киин салайааччытыгар Инна Скрябинаҕа уонна кини кэргэнигэр Виталийга биһиги, төрөппүттэр, ис сүрэхпититтэн махтанабыт.
Кинилэр оҕолоро эмиэ ыарыһах буолан, биһиги кыһалҕабытын эттэринэн-хааннарынан билбит дьон, өйдүүллэр. Кииммит сайдыытын туһугар олохторун анаатылар, — диэн махтанар Зинаида Климова.
«Ураты оҕо» уопсастыбаннай Абилитационнай киин салайааччыта Инна Скрябина өссө биир иитиэхтии сылдьар баҕа санаатын кэпсээтэ:
— Биһиги оҕолорбут инбэлиит дьон категориятыгар киирсибэттэр. Бу олох ураты ыарыылаах дьон буолан, уопсастыбаттан тэйитиллэн хаалар кутталлаахтар. Ол иһин аутизм диагноһа турбут оҕолоох төрөппүккэ: ”Эмтэниллибэт ыарыы, онон оҕоҕун кыра эрдэҕинэ анал интэринээккэ туттаран кэбис”, — диэн сүбэлиир эмчит үгүс. Хайдах күҥҥэ көрбүт кырачааҥҥын бэйэҕиттэн араарыаххыный? Аутизм ыарыылаах оҕону олоххо бэлэмнээх гына иитэн таһаарар инниттэн “Снегири” диэн ааттаан социальнай дэриэбинэ туттаран, оҕолору үлэҕэ үөрэтэр баҕа санаалаахпыт. Кинилэр саастарын ситиитэ ким да үлэҕэ ылбат. Саатар улаатан баран, уопсастыба киэр хайыһар дьоно буолбаттарын, бэйэлэрэ бэйэлэрин көрүнэр, хааччынар кыахтаналларын туһугар бу социальнай дэриэбинэни тутаары гынабыт.
Биһиги дэриэбинэ макетын оҥорторбуппут. Ол эбэтэр, манна 18 саастарыттан үөһээ саастаах ыччат оҕуруот үүннэрэн, түргэнник ситэр салаа кыылларын-көтөрдөрүн иитэн, тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр сыстан, саатар бэйэлэрин бэйэлэрэ хааччынар буолуо этилэр буоллаҕа. Хомойуох иһин, араас инстанцияларга туруорса сатыыбыт да, дьыала оннуттан олох хамсаабат. Салайааччылар аккаастыырын аккаастабаттар, истэн баран сэргииллэр, көмөлөһүөх буолаллар да, ол онон хаалар. Дьиҥэр биһиги, төрөппүттэр, бу баҕа санаабыт олоххо киирэрэ буоллар, социальнай дэриэбинэ биһиги кэскиллээх үлэбит биир көрүҥүнэн буолуо этэ. Төрөппүттэр дэриэбинэни тутан биэриҥ диэн көрдөспөттөр – биһиэхэ куорат таһыгар сир эрэ наада, — диэн этэр Инна Скрябина.
Этэр эттэҕинэ — оруннаах. Аутизмнаах киһиэхэ бу ыарыы олоҕун моҥууругар бириигэбэр буолбатах. Ол курдук, интэриниэт ситимнэртэн биллэххэ, аутизм ыарыылаах дьон олоххо ситиһиилэрэ үгүс. Ол курдук, миллиардер уонна көмпүүтэр генийэ Билл Гейтс «Майкрософт» корпорациятын биир салаатыгар ааҕарга-суоттуурга кинилэргэ тэҥнээх суоҕуттан, аутизмынан эрэ ыалдьар дьон үлэлииллэр. Оттон аан дойду биллиилээх дьоно: Вирджиния Вульф, Леонардо Да Винчи, Боб Дилан, Альберт Эйнштейн уонна Авраам Линкольн эмиэ аутизмынан ыалдьар дьон эбит. Онон уон сыл устата Арассыыйа таһымыгар уопутун тарҕатан эрэр өрөспүүбүлүкэтээҕи “Ураты оҕо” Абилитационнай уопсастыбаннай кииҥҥэ өрөспүүбүлүкэтээҕи бары таһымнаах салалта болҕомто уурар кэмэ кэлбит диэн бу суруйуубун түмүктүүбүн.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.