Урукку дьыллар уорҕаларыгар. Сахалар түҥ былыр государстволаахтара дуо?

Ол үйэлэр дуорааннара

Сахалар тустарынан бөдөҥ этнографическай үлэни суруйбут Вацлав Серошевскайы сэргэ, өбүгэлэрбит государственностарын туһунан атын чинчийээччилэр тугу этэллэр эбитий? Биһиги, төһө кыаларынан, Сэһэн Боло «саха эрдэххэ» диэн этэр кэмигэр балайда чугас ол эбэтэр, XVIII-XIX үйэлэр кирбиилэринээҕи чинчийээччилэр үлэлэригэр тирэниэхпит.

Швед билиэҥҥэ түбэспит подполковнига Филипп Иоанн фон Страленберг XVIII үйэ саҥатыгар хомуйбут матырыйаалларыгар «Соҕотох» ол эбэтэр, Эр соҕотох Эллэй Боотур сахалар былыргы баһылыктарын быһыытынан ахтыллар. Страленберг чинчийэр кэмигэр сүүс сыллааҕыта олорон ааспыт Тыгыны саха ыраахтааҕыта диэн бигэргэппит. Кини өссө өбүгэлэрбит Прибайкальеттан Өлүөнэ орто сүүрүгэр көһөллөрүн саҕанааҕы тойоннорунан «Дэпци Тархан Тегин» диэн киһини ааттыыр. Гавриил Ксенофонтов Страленберг «тегин» диэн тылы туттубутун бэркэ сэргээн: «…якутское «Тыгын» – не собственное имя, а нарицательное, обозначающее звание или титул древнетурецких князей, принадлежащих к царствующей ханской фамилии,»–диэн бэлиэтиир.

Оттон XVIII үйэ ортотугар Саха сиригэр сылдьыбыт 2-с Камчатскай экспедиция кыттыылааҕа Яков Линденау өбүгэлэрбит нуучча государствотыгар холбоһуохтарын иннинээҕи политическай тутулларын туһунан дьоһун чахчылары хаалларбыта. Кини урааҥхай саха диэн өйдөбүлгэ аҕа уустарын, биистэри, дьон холбоһуктарын түмэр улахан сүбэ мунньахтар буолалларын кэрэһилиир матырыйааллары хомуйбута. Чинчийээччи саха норуотун бүттүүн түмсүүтүгэр бары «урааҥхай саха» диэн ааттаналларын, бары үрдүкү таҥаранан «Үрүҥ Айыы Тойону» билинэллэрин, бары «тойон кыыл» диэн ааттаан хотойго сүгүрүйэллэрин ыйбыта. Линденау сахалары баһылыыр Тыгын удьуордарыгар «тойон ууһа» диэн чыын баарын уонна ол дуоһунаһы дуу, солону дуу сүгэр Айалҕан диэн киһини көрсүбүтүн туһунан суруйар.

Гавриил Ксенофонтов «Ураангхай сахалар» монографиятын бастакы томугар Н.Остолопов диэн чинчийээччи Дьокуускай старожил нууччаларыттан хомуйбут матырыйаалын кэрэхсээбитэ. Кини Остолопов үлэтин ырытан баран: «Здесь же мы подчеркиваем большую научную ценность устного предания самих завоевателей, зафиксированного почти 150 лет тому назад Остолоповым со слов русских старожилов г. Якутска. Согласно этому сказанию, начальственное положение Тыгына прерывается лишь с приходом русских «посредством отделившегося от них владельца Мымака». Если Мымаку пришлось отделяться от чего-то, то значит, у якутов была единая общеплеменная организация, возглавляемая Тыгыном, князем Хангаласского улуса,»–диэн түмүккэ кэлбитэ.

Соҕуруу дойдулардыын ситимнэр

Түүр, монгол тыллаах норуоттар өр кэмҥэ киэҥ нэлэмэн Евразия истиэптэрин муҥур баһылыктара этилэрэ. Ол курдук, биһиги эрабыт иннинээҕи хуннар холбоһуктарыттан саҕалаан, Түүрдэр хаҕанаттарыгар, Караханидтар государстволарыгар, Монголлар империяларыгар, Кыһыл Көмүс Ордаҕа тиийэ уонунан ааҕыллар баараҕай государственнай холбоһуктар тэриллэ сылдьыбыттара. Урааҥхай саха өбүгэлэрэ бу истиэпкэ буолар буурҕалартан туора турбатахтарын – саҥа государстволары тэрийсибиттэрин эбэтэр, эргэ империялары урусхаласпыттарын сэрэйиэххэ эрэ сөп.

Арай төрүттэрбит, билиҥҥи Саха сиригэр олохсуйдаллар да, Киин Азияҕа, соҕурууҥҥу истиэптэргэ буолар политическай событиелартан тэйбэтэхтэрэ диирбит оруннаах. Манна сыһыаннаах дакаастабыллар тылбытыгар-өспүтүгэр, олоҥхобутугар, былыргы Кытай источниктарыгар, археологияҕа да көстөллөр. Холобура, улуу империялар үөскүүр сахтарыгар истиэп боотурдарын дьулурҕа этэрээттэрэ Өлүөнэ орто сүүрүгэр эмиэ охсуллан ааһыахтарын сөп эбит. Итинник этэрээттэр таарыйан ааспыттарын кэннэ, Саха сиригэр олорор түүр, монгол тыллаах биистэр улуу государстволарыгар холбоһоллоро ыраахтан буолбатах…

Онуоха сыһыаннаах дьикти чахчы көстүбүтүн туһунан «Якутия» хаһыат редакцията таһаарбыт «Якутия: рекорды, самое первое, самое-самое» диэн кинигэтигэр киирбит «Канада учуонайын булумньута» диэн ыстатыйа биллэрэр. Ол курдук, Канадаттан төрүттээх геолог С.Джири Куба Республикатын киинэ Гавана архыыбыгар үлэлии сылдьан былыргы португальскай карталары таба тайаммыт. «Известия» хаһыат собкор Олег Бородин ол туһунан: «На одной из карт древние картографы изобразили район междуречья Лены и Енисея, где сейчас ведется добыча алмазов. На карте изображены два человека в островерких шапках. Из письменного объяснения явствует, что эти люди отправляются на промысел алмазов,»–диэн суруйбут. Бу көстүү Саха сирэ Чыҥыс Хаан төрүттээбит империятын эйгэтигэр киирэрин бигэргэтэр. Итиэннэ, урааҥхай сахалар государственность туһунан өйдөбүллэрэ киэҥин, бүтүн Азия геополитикатыттан тэйиччи турбатахтарын туоһутунан буолуон сөп…

Уч Курыкан государствота

Үгүс бөдөҥ чинчийээччилэр, ол иһигэр Лев Гумилев, сахалар быһаччы өбүгэлэринэн орто үйэлэргэ Байкал күөл тулатыгар уонна Ангара, Өлүөнэ өрүстэр бастарынан олорбут курыканнары ааҕаллар. Онон курыканнар государсвенность туһунан өйдөбүллэрэ биһиэхэ быһаччы сыһыаннаахтар.

Курыканнары уонна сахалары алтыһыннаран чинчийбит академик Алексей Павлович Окладников 1949 сыллаахха тахсыбыт «История Якутии» диэн үлэтин бастакы томугар: «В рассказе о похоронах Бумын-Истеми кагана курыканы, пишет Мелиоранский, называются Уч-курыкан, т.е. три курыкана. Подобные названия всегда указывают на «эль», составившийся из нескольких племен, державшихся прежде особняком». Следовательно, курыканы имели собственную государственно-племенную организацию, свой союз племен, свой эль,»–диэн бэлиэтээбитэ.

Курыканнар кимтэн да тутулуга суохтарын, киэҥ ыырдаахтарын туһунан академик: «Согласно китайским известиям, курыканы были небольшим, но самостоятельным народом, который мог выставить пять тысяч конного строевого войска. Независимое существование курыканов выражалось в том, что они посылали послов и принимали сами посольства. О том же свидетельствуют древнетюркские рунические источники,»–диэн дакаастыыр. Оттон бу холбоһук ис тутулун туһунан чинчийээччи: «Можно предпологать, что всадники-знаменосцы ленских писаниц были военными вождями местных родов, а пешие люди с булавами – гражданскими воздями, старейшинами в подлинном смысле этого этого слова и вместе с тем сакральными царьками, вроде хазарского хакана,»–диэн анаан суруйбута.

Үөһэ ахтыллыбыт бэлиэтээһиннэрин түмүгэр академик Окладников: «…это – обломки общественно-политического строя, существовавшего когда-то в степных просторах Центральной Азии – в условиях варварской или ранне-феодальной государственности, в орбиту которой так или иначе должны были входить южные предки якутов,»–диэн Байкал күөллээҕи өбүгэлэрбит государственность туһунан өйдөбүллэрин Саха сиригэр илдьэ кэлиэхпитин сөбүн ыйбыта бу проблеманы үөрэтиигэ бигэ тирэх буолар.

Туомтуу тардыы

Билиҥҥи чинчийээччилэртэн Гуманитарнай чинчийиилэр уонна хотугу норуоттар проблемаларын үөрэтэр институт дириэктэрэ, историческай наука доктора Анатолий Алексеев бу строкалар автордарыгар 2012 сыллаахха биэрбит интервьютугар: «Өбүгэлэрбит государственность сорох өйдөбүллэрин илдьэ кэлбиттэрэ. Кинилэр государство диэн тугун үчүгэйдик билэллэрэ. Онон государственность историятын онтон да ааҕыахха сөп курдук. Ол эрээри, кинилэр Саха сиригэр государственноһы кыайан олохтооботохторо…»–диэн этэн турардаах.

Ол эбэтэр, история науката «Сахалар түҥ былыр государстволаахтар этэ дуо?» диэн ыйытыыга өссө да хардара илик. Арай, ааспыт үйэ саҥатыгар бэрт тэтимнээхтик барбыт научнай диспуту репрессия быспатаҕа буоллар бу проблема быһаарыллыбыт, чинчийээччилэр сөптөөх түмүккэ кэлиэхтэрэ этэ диэн сэрэйиэххэ эрэ сөп. Онон бу научнай мөккүөргэ кыттыбыт үгүс киһи суорума суолланыаҕыттан бу ыйытыы аһаҕас турар.

Билигин, Саха сирин историятын сөргүтэн суруйуу кэмигэр, республика титульнай нацията буолбут норуот государственноһа ханнык кэмтэн саҕаланара чопчуланыахтаах. Ол инниттэн, Ксенофонтов, Попов курдук умнуллубут дьон уонна эрдэтээҥҥи чинчийээччилэр үлэлэрэ болҕомтоҕо ылыллара уонна наука саҥа ситиһиилэрин көмөтүнэн бигэргэтэр, тэҥниир үлэ ыытыллара ирдэнэр. Бу боппуруоска Саха сирин историятын автордара, атын да чинчийээчилэр, политиктар, общественнай деятеллэр, интеллигенция кыттыахтаах, санаатын атастаһыахтаах дии саныыбын.

Гаврил АНДРОСОВ

“Саха сирэ” хаһыат, 2013 с.

Хаартыска: интэриниэттэн