Саха сирэ уутун саппааһынан баай. Бу уу киһи иһэригэр төһө сөп түбэһэрий? Роспотребнадзор Саха сиринээҕи управлениетын чахчытынан, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 30 %-а эрэ ыраастаммыт уунан хааччыллан олорор.
Тыа сиригэр
Иһэр уу ордук тыа сиригэр мөлтөх: уу микробиологическай туруга ирдэбилтэн өрөспүүбүлүкэҕэ ортотунан 4-5 % халбаҥныыр буоллаҕына, тыа сиригэр 15 %. Бу биричиинэтэ биир — ууну ыраастыыр анал тэриллэр суохтарыттан.
Нэһилиэк олохтоохторо кыһын муус уутун, сайын массыына баһар уутун туһаналлар. Муус уута ыраас, оттон “бодобуос” ууну күөлтэн хайдах баспытынан аҕалар. Федеральнай сокуон быһыытынан, олохтоох дьаһалта ууну баһар анал сири оҥоруохтаах, ол өрүстээх, үрэхтээх сиргэ сүүрүк үөһэ өттүгэр, күөллээх сиргэ бөһүөлэктэн тэйиччи буолуохтаах.
Онон, нэһилиэк дьаһалталара аһыыр эбэлэрин (күөллэрин, үрэхтэрин, өрүстэрин) уутун хайаан да анаалыстаталлара наада, өскөтүн хаачыстыбата ирдэбилгэ эппиэттээбэт түбэлтэтигэр ыраастыыр тэриллэри туруортарыахтаахтар.
Сыыппара көрдөрөрүнэн
Өрөспүүбүлүкэ 670 нэһилиэнньэлээх пуунуттан 32 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа, сүрүннээн куораттарга уонна промышленнай бөһүөлэктэргэ, ууну ыраастыыр анал тутуу баар.
104 нэһилиэк ууну хачайдаан туттар (71-э ууну күөлтэн, өрүстэн, 33-һэ скважинаттан), итинтэн 45 нэһилиэк хачайдаабыт уутун ыраастыыр. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэктэрин барыларын ууну ыраастыыр установкаларынан хааччыйарга 27 млрд солк. наада. “Тыа сирин нэһилиэнньэтин хаачыстыбалаах хомунаалынай өҥөнөн хааччыйыы” бырагырааманан, 2012 сылтан 1 млрд 400 мөл. солк. көрүллэн, 18 эбийиэк тутулунна.
Ыраас ууну кутууга 41 биирдэм предприниматель үлэлиир, 20 ууну ыраастыыр пуун, 40 ууну тиэрдэр сулууспа баар.
Абыраллаах сыахтар
Кэлиҥҥи уон биэс-уон сылтан бэттэх үгүс улуус киинигэр ууну кутар сыахтар арыллан үлэлииллэр. Холобур, Чурапчыга “Чурапчы”, Мэҥэ-Хаҥаласка “Хоту” ТХПК-лар скважина уутун хачайдааннар, улуустарын киинин уонна чугас сытар нэһилиэктэр олохтоохторун ыраас уунан хааччыйаллар.
Уу суоҕун кыһалҕатыттан маннык сыахтар биирдиилээн нэһилиэктэргэ эмиэ арыллан эрэллэр. Быйыл кыһын Горнай Одунутугар Виталий Михайлов уу ыраастыыр ыстаансыйаны туруоран үлэлэтэн эрэрин туһунан «Саха” НКИХ биэриитигэр кэпсээбиттэрэ.
Нам Үөдэйигэр Зоя Ядреева урут хаһыллан баран тоҥоруллубут скважинаны туһаҕа таһаарар бырайыагынан үлэлиир. Дойдутун ыраас уунан хааччыйар баҕалаах хоһуун дьахтар граҥҥа ылбыт 10 мөл. солкуобайынан скважина хастаран, олбуор оҥорторбут.
— Аны ууну ыраастыыр сыах тутуллуохтаах, — диир кини. — Билиҥҥитэ онно харчыбыт суох эрээри, быыс-хайаҕас көстөн иһиэҕэр эрэнэбин. Докумуону эккирэтиһии үгүс сыраны эрэйэр, онон олохтоох дьаһалта уонна тустаах биэдэмистибэ баһылыктара ыраас уу боппуруоһугар ылсыан баҕарар предпринимателлэри кытары бииргэ үлэлииллэригэр баҕарабын. Бу биир эрэ киһи интэриэһэ буолбатах, бары түмүстэхпитинэ эрэ кыаллар дьыала.
Дүпсүн кыһалҕата
Уус-Алдан улууһун Дүпсүн нэһилиэгэ урукку сыллартан уута суох эрэйдэнэр. Олохтоохтор күүстээх туруорсууларынан, тыа сирин бигэтик сайыннарыы федеральнай бырагырааматынан 2014 с. Бээди алааһын ортотунан 2,5 км. усталаах ситим тардыллан баран мыраан үрдүгэр ууну бырахпат буолан, тохтотуллубута, эбиитин угуттаах дьылларга алааһы уу ылбыта. Онон билигин уу анныгар сытар ситими көтүрэн, алааһы эргийэ ыытар бырайыак оҥоһуллар. Эрэммит турбалара үлэлээбэккэ, дүпсүннэр ууну сир анныттан хачайдаан испиттэрэ уот барбытыгар, алдьанан хаалбыта. Инньэ гынан, нэһилиэк дьаһалтата кэлиҥҥи сылларга бу боппуруоһунан күүскэ дьарыктанна.
— Бээди ситимин саҥа бырайыага бигэргэннэҕинэ, үбүн-харчытын көрүүгэ сүүрүөхпүт. Скважинаҕа эмиэ үлэлии сылдьабыт, өрөмүөннүү кэлиэхтээхтэр, бүддьүөппүт татым да буоллар, уу курдук тыын боппуруоска үбү көрө сатыахпыт, — диир нэһилиэк баһылыга Ивамар Соловьев.
Хотугу улуустарга
Уу боппуруоһа эмиэ ситэ быһаарыллыбакка турар. Баатаҕай, Депутатскай, Белай Гора курдук толору хааччыллыылаах бөдөҥ бөһүөлэктэр 1970-с сылларга тутуллубут ууларын ситимнэрэ эргэрэн, бырабыыталыстыба мунньаҕын аайы туруорсаллар. ОДьКХ ГУТ бырагырааматынан үлэ ыытыллар эрээри, үп-харчы кырыымчыгыттан сыарҕа бытаан.
Үгүс улуустар кииннэрэ (холобур, Өлөөн, Эдьигээн о.д.а) уунан хааччыйыы аһаҕас ситиминэн олороллор: иһэр ууларын бастараллар, суунар ууларын ититэр ситимтэн ылаллар. Ититэр ситим эргэрэн ол уу наһаа ырааһа суох да буоллар, хайыахтарай?
ОДьКХ уонна энергетика министиэристибэтин хомунаалынай тиһиккэ уонна стратегическай сайдыыга департаменын салайааччы Виктор Романов этэринэн, 2022 сылтан хотугу улуустарга уунан хааччыйыы сабыылаах ситимин киллэрии (итии, тымныы ууну тус-туһунан тардыы) саҕаланыахтаах. Элбэх үлэ күүтүллэр салаатыгар үбүлээһин үгүөрү буолуон наада, оччотугар эрэ төрдүттэн хамсааһын тахсыаҕа.
Үһүс тоҕо нааданый?
Сөптөөх уу суох нэһилиэгэр сир анныгар баар ууну туһанар көдьүүстээх эрээри, манна икки биэдэмистибэ тус-туһунан үлэлиирэ ыарахаттары үөскэтэр: геологияҕа уонна сиртэн хостонор баайы туһаныыга судаарыстыбаннай кэмитиэт скважинаны дьөлөн баран “тоҥорон” кэбиһэр, онон ол сиргэ ОДьКХ саҥаны дьөлөргө күһэллэр. Скважинаны оҥоруу сыаната баһырхай, 20 мөл. солк!
Соторутааҕыта “Сахамедиа” өрөспүүбүлүкэтээҕи иһитиннэрэр-бэчээттиир холбоһук “Улуус олоҕо” бырайыагын чэрчитинэн тэриллибит “төгүрүк остуолга” дьокутаат Юрий Баишев бу салааҕа анал тэрилтэни тэрийэргэ этии киллэрбитэ. Ол эрээри, аны үһүс биэдэмистибэни тэрийэр туохха нааданый? Икки биэдэмистибэ орто сүрүнү булан бииргэ үлэлиирэ ордук буолбатах дуо?
Киин куоракка
Өссө 1972 с. тутуллубут ыстаансыйа куораты хааччыйар. Күҥҥэ 70 тыһ. кубометр ууну, кыһын 100 тыһ. кубометры хачайдаан ыраастыыр. Кыамтата баара эрэ 35 тыһ. кубометр, инньэ гынан эбии носуостаах. Баччаларга, муус барар кэмигэр, ол носуоһа ылыллар буолан уубут дьүһүнэ болоорор. “Водоканал” ууну ыраастыырга кыһын ультрофиолеты туһанар, оттон муус барар кэмигэр убаҕас хлору кутар, инньэ гынан уубут киһи иһэригэр син барсар.
Билигин ууну ыраастыыр улахан кыамталаах комплекс тутуллар. Даҕатан эттэххэ, маннык эбийиэк Доннааҕы Ростовка уонна Хабаровскайга эрэ баар. Саҥа комплекс үлэҕэ 2018 сылга киллэриллиэҕэ, оччоҕуна куорат уута быдан тупсуо.
Түмүккэ
Өрөспүүбүлкэ салалтата уонна Ил Түмэн бу боппуруоһунан тиһигин быспакка дьарыктаналлар. Сотору кэминэн “Ыраас уу” өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраама ылыллыахтаах. Улуус, нэһилиэк ахсын баһырхай сыаналаах ууну ыраастыыр эбийиэктэри тутуу, скважиналары хаһыы соҕотох өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн кыаҕын таһынан буолара өйдөнөр. Ити иһин норуот дьокутааттара федерацияттан көмөлөһүннэрээри Госдуумаҕа этиилэри ыыттылар.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru