Мусуойга ыҥырабыт!
Биһиги өрөспүүбүлүкэбит Россия элбэх мусуойдаах регионнарыгар киирсэр. Муниципальнай, оскуола мусуойдара хас улуус, оройуон, хас нэһилиэк аайы бааллар, ситиһиилээхтик үлэлииллэр.
Чурапчы улууһугар 2016 сыл Мусуой сылынан биллэриллэн, үгүс туһалаах дьаһаллар, быыстапкалар ыытыллыбыттара. Сыл бүтэһигэр Судаарыстыбаннай мусуойдар күннэрэ улууска үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбыттара. Улуус баһылыга А.Т. Ноговицын бу дьаһаллары тус бэйэтэ тэрийэн, көҕүлээн, салайан, ыыппыта кэрэхсэбиллээх, атын салайааччыларга холобур буолуон сөп. Музей сылын салгыы быйыл Чурапчыга “История” сыла ыытыллар. Бу дьаһаллары өйөөн, биһиги мусуойбутугар биллиилээх историк, профессор Г.Г. Макаров төрөөбүтэ сүүс сылыгар аналлаах быыстапка тэриллэн үлэлии турар. Бу тэрээһиннэр үтүө түмүктэрдээх буолаллара саарбахтаммат. Андрей Тимофеевич аҥардас производствонан, экэниэмикэнэн эрэ дьарыктаммат ырааҕы өтө көрөр, өй-санаа, духуобунас сайдарыгар бэйэтэ көрүүлэрдээх, мындыр, муударай салайааччы. Биһиги, мусуой үлэһиттэрэ, ону итэҕэйдибит, астынныбыт, үөрдүбүт.
Россия Култууратын министиэристибэтэ мусуойдартан үгүс быыстапкалары ирдиир, мусуойдар баай кэллиэксийэлэрэ таах хараллан сытыа суохтаахтар, дьоҥҥо-норуокка көрдөрүллүөхтээхтэр. Маны толорон, биһиги быыстапкаларбыт ахсаанын икки төгүл улаатыннардыбыт. Ол курдук, аҥаардас бастакы кыбаарталга быйыл мусуойбутугар 32, тэрилтэлэргэ, ордук оскуолаларга көһө сылдьар 27 быыстапкалары тэрийдибит, бу көһө сылдьар быыстапкаларга 9092 киһи, мусуойбутугар 15267 киһи сырытта, кинилэргэ 396 экскурсия ыытылынна. Бу куһаҕана суох көрдөрүү, 2015, 2016 сыллардааҕар лаппа үрдүк. 2016 сылтан ыла 16-гар диэри саастаах оҕолор босхо сылдьаллар. Бу, биллэн турар, дохуоппутугар улаханнык охсор. Онон араас атын суоллары тобула сатыыбыт. Мусуой эдэр үлэһиттэрэ айымньылаахтык үлэлииллэрин, чугастааҕы улуустары кэрийэн, араас өрүттээх үлэлэри, быыстапкалары ыыталларын, лекциялары ааҕалларын бэлиэтиир тоҕоостоох. Мусуой салалтата кэнники кэмҥэ анаан-минээн олохтоох университеты бүтэрбит эдэр дьону үлэҕэ ылар, үөрэтэр-такайар. Онон биһиэхэ билигин эдэрдэр балачча элбэхтэр, үлэҕэ көхтөөхтөр. Биир эдэр исписэлииспит АХШ-ка, биир үлэһиппит Соҕуруу Кэриэйэҕэ стажировкаланан кэлбиттэрэ, өссө биир элбэҕи эрэнэрэр үлэһиппит АХШ-ка бу күннэргэ барыахтаах.
Өрөспүүбүлүкэбит историятын, билиҥҥи ситиһиилэрин Россияҕа, омук сирдэригэр көрдөрө сатыыбыт. Москваҕа ыытыллар араас тэрээһиннэргэ кыттабыт. Россия аныгы историятын мусуойугар 3 быыстапканы, Л.Н. Толстой, Илиҥҥи дойдулар мусуойдарыгар биирдии бэртээхэй быыстапкалары тэрийдибит. Хабаровскай, Благовещенскай куораттар мусуойдарыгар быыстапкалары өрүү тэрийэбит, өссө биир куонкуруска Гран-при ылан турардаахпыт.
Кэнники кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит араас кэмнэрдээҕи салайааччыларын, биллиилээх, талааннаах дьоннорун тустарынан быыстапкалары кэмиттэн кэмигэр оҥорор буоллубут. Дьон итэҕэйэн, ытыктыыр, күндү дьоннорун матырыйаалларын, тус архыыптарын биһиэхэ туттарар буоллулар. Ону барытын көрөбүт-харайабыт, үөрэтэбит. Фондабыт үлэһиттэрэ Россия мусуойун фондатын электроннай каталогын оҥорууга ситиһиилээхтик кыттан, үлэлии сылдьаллар. Бу үлэ үгүс сыраны ылар, саҥа технологиянан үлэлиири ирдиир. Үп-харчы эрэйиллэр. Ону бырабыыталыстыбабыт, министиэристибэбит кэмигэр, сөпкө быһааран иһэллэр. Махтанабыт!
Бу чугастааҕы кэмнэргэ тиэргэммитигэр саҥа фондохранилище тутуллуохтаах. Өрөспүүбүлүкэбит Аҕа баһылыга Е.А. Борисов быһаччы дьаһалынан, бу үлэнэн бырабыыталыстыба урукку бэрэссэдээтэлэ Г.И. Данчикова утумнаахтык дьарыктаммыта, бырайыактыыр үлэ оҥоһуллан бүтэн эрэр, үбэ-харчыта көрүллүбүтэ. Кэнники сылларга мусуойбут тиэргэнэ син балачча тубуста. Тупсарыы үлэтин сыллата ыытабыт, тула өттүн аныгылыы, тимиринэн олбуордаабыппыт, мас, сибэкки олордо сатыыбыт. Сайын тиэргэммит көҕөрөр, чугастааҕы ыаллар оҕолорун күүлэйдэтэллэр, дьаарбайаллар, ролигынан да хатааһылааччы элбиир. Биһиги онтон үөрэбит. Мусуой тиэргэнэ — дьон сынньанар сирэ буолара үчүгэй. Быйыл саас оһуохай тэрийэр баҕалаахпыт. Урут мусуойга кырдьаҕастар үөрэ-көтө оһуохайдыыллар этэ. Улахан оһуохайдьыттар филологическай наука доктора Н.Е. Петров, профессор Н.К. Шамаев, сэрии, үлэ бэтэрээнэ П.П. Кумечко уо. д.а. оһуохай таһааран, улахан түһүлгэлэри тэрийэллэрэ. Ону хат сөргүтүөхпүтүн баҕарабыт.
Кэлэктиип Мусуойдар аан дойдутааҕы күннэрин үлэҕэ ситиһиилэрдээх, түмсүүлээх, үөрэ-көтө көрсөр. Ол курдук, М.Ф. Габышев аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ “Бастыҥ научнай үлэһит” номинациятыгар кыайыылааҕынан 2016 сыл түмүгүнэн археология уонна этнография отделын сэбиэдиссэйэ, биллиилээх археолог В.В. Попов буолла. Таксидермист И.С. Павлов мамоны үөрэтиигэ кэккэ ситиһиилэрдээх. Москватааҕы Дарвин аатынан естественнэй-научнай мусуой үбүлүөйдээх экспозициятыгар биһиги мусуойбут оҥорон бэлэхтээбит саха ынаҕын, сылгытын чуучалалара дьон болҕомтотун тардыахтара. Бу эмиэ улахан ситиһии буолар! Оттон Япония Абасири куоратын мусуойугар, дуогабардаһан, саха сылгытын сиэлиттэн, кутуругуттан мамонт чуучалатын оҥорон биэрбиппит. Ол кэнниттэн бу мусуойга сылдьааччылар ахсааннара үс төгүл элбээбитин дьоппуон кэллиэгэлэрбит астына кэпсээбиттэрэ.
Сыл аайы Мусуойдар аан дойдутааҕы күннэринэн “Ночь в музее” диэн шоу ыытар үгэстээхпит, дьон күүтэллэрин, дьиэ кэргэнинэн сылдьалларын билэбит. Быйыл да мусуойбут доҕотторун, өрүү сылдьар дьоммутун күүтэбит. Мусуой номох буолбут сэдэх экспонаттарын көрдөрүөхпүт, кэпсиэхпит.
Биһиги кырдьаҕас мусуойбут хара тэриллиэҕиттэн, дьон-сэргэ сөбүлүүр, таптыыр, киэн туттар мусуойа буолбута. Дьокуускай куорат олохтоохторо өйүүллэр, көмөлөһөллөр, мусуойга өрүү сылдьаллар, ыаллар күндү ыалдьыттарын-хоноһолорун аҕалаллар.
Биһиги эһигини күүтэбит! Мусуойга кэлиҥ!
Егор Шишигин – Саха мусуойун дириэктэрэ,
Россия Мусуойдарын сойууһун, президиумун чилиэнэ,
СӨ Духуобунаһын академиятын Бочуоттаах академига,
Хотугу Форум академиятын чилиэнэ,
РФ, СӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ,
“Имя культуры” өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэх кыайыылааҕа (2017 с.).