Сааскы күннэр биир саамай улахан кыһалҕаларынан дьэллик ыттар дьоҥҥо кутталы үөскэтэллэрэ буолар. Таһырдьа сылыйан саҕалаата эрэ, хаһаайына суох ыттар биирдиилээн да, үөрдэһэн да суксуруһаллара үксүүр. Ол, биллэн турар, нэһилиэнньэҕэ кутталлаах быһыыны-майгыны үөскэтэр.
Варвара Попова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
«Ыкка аналлаах копилка-пааматынньык тутуохха»
Бэйдиэ ыттар үксүүллэрин сүрүн төрүөтэ туохханый? Бу ыйытыыга “Белый Бим” кыыллары араҥаччылыыр фонда салайааччыта Марина Сантаева хоруйдуур:
— Биһиги фондабыт былырыыҥҥыттан саҕалаан үлэлиир. Кыыллар дьылҕаларын туһугар долгуйар аһыныгас сүрэхтээх дьон мустан коммерческайа суох уопсастыбаннай түмсүүнү тэрийдибит. Биһиги хас биирдиибит хаһаайына суох ыттарга көмөлөһөр сыаллаахпыт. Харчы өттүнэн ыйытар буоллаххына, хантан да көмө киирбэт. Фонда кыттыылааҕа, биирдиилээн өйүүр дьон усунуостарынан үбүлэнэн олоробут. Бу харчы, сүрүннээн, бэтэринээринэй балыыһаларга араас медицинскэй хабааннаах дьаһалларга туһаныллар. Уулуссаҕа быраҕыллыбыт дьиэ кыылларын боппуруоһа олус сытыытык турар. Күн аайы араас батсаап бөлөхтөргө быраҕыллыбыт кыыл туһунан биллэрии бөҕө кэлэр. Сүүһүнэн ыттар уонна куоскалар… Ыт бэйдиэ сылдьарыгар ким буруйдааҕый? Бастатан турар, киһи бэйэтэ. Кини эппиэтинэһэ суох хаҕыс сыһыаныттан, тыынар тыыннааҕы “оонньуур” оҥостон баран быраҕарыттан, бу кыһалҕа киһиэхэ бэйэтигэр тирээн кэлэр. Маннык дьону эппиэтинэскэ тардар сокуон баара буоллар, хартыына уларыйыа этэ. Холобур, биһиги маннык этиилээхпит: 1) Дьиэ кыылын бас билэр киһи нолуок төлүөхтээх; 2) Үөскэтиигэ, ууһатыыга хонтуруолу уонна квотаны киллэриэххэ; 3) Хас биирдии кыыл регистрацияламмыт (чиптэммит) буолуохтаах. Билигин биһиги дьиэ кыылларыгар үтүө сыһыаны олохтуур сыаллаах бэсиэдэлэри, тэрээһиннэри ыытабыт. Бу аҕыйах хонугунан ГТРК “Саха” ханаалыгар дьиэтэ суох ыттар туһунан кылгас ролик-киинэ тахсыахтаах. Маны таһынан, биһиги бэйэбит кыахпытынан, баҕабытынан бэйдиэ ыкка аналлаах өйдөбүнньүгү оҥорторорго харчы хомуйуута бара турар. Дьиҥнээх ыт саҕа кээмэйдээх тутууга 170-500 тыһ. солк. наада. Бырайыак быһыытынан, бу өйдөбүнньүк харчы мунньар иһит (копилка) курдук буолуохтаах. Онно “мунньуллубут” үптэн улахан приют тутуохпут диэн баҕа санаалаахпыт. Маннык копилкалар Арассыыйа сорох куораттарыгар номнуо бааллар”. Маны таһынан, “Белый Бим” бэйдиэ ыкка саҥа хаһаайыттары буларга улахан көмөлөөх.
«Ыттары аттыахха»
Дьокуускайга ыттар, куоскалар ахсааннарын аччатар сыаллаах “Гуманный Якутск” диэн саҥа тэриллибит холбоһук баар. Бу холбоһугу 20-тэн тахса кэрэ аҥаар мустан, үтүө санаанан салайтаран тэриммиттэр. Биир өйдөөх-санаалаах кыргыттар аҥаардас аһынар-харыһыйар эрэ санааттан буолбакка, дьиҥнээх тыҥаан турар кыһалҕаны чопчу көрөн үлэлиир сыаллаахтар. Былырыын алтынньыттан үлэлиир холбоһук сүрүн сыалынан дьиэ кыылын стерилизациялааһын буолар.
— Бүгүҥҥү күҥҥэ диэри 50-ча кыыл биһиги холбоһукпут нөҥүө аттаннылар (ууһуур кыахтан таҕыстылар), — диэн холбоһук тэрийээччилэриттэн биирдэстэрэ Алена Чуркина кэпсиир. — Бу кыыллар бары хаһаайыннаахтар. Ол эрээри, холобур аҕаллахха, бу 50-ча аттаммыт куоска, ыт биир сыл иһигэр ортотунан 10-20-ҕэ диэри төрүөҕү биэриэ эбит буоллаҕына, билигин куорат олохтоохторо 400-тэн 800-кэ диэри тиийэр быраҕыллыбыт кыылтан босхолоннулар. Оттон олохторун устата барыта холбоон 8000-ҕа тиийиэхтэрэ этэ. Тыынар тыыннааҕы өлөрүөх кэриэтин маннык ньыманы туһанар быдан сиэрдээх быһыы буоллаҕа. Сүрүннээн, боруодата суох ыттары аттыыр тоҕоостоох. Тоҕо диэтэххэ, дьон оннуктары соччо аахайбат, ахсарбат. Ол иһин быраҕыллыы түмүгэр кинилэр ахсааннара улаатан иһэр. Ууһуур инстиинин сүтэрбит кыыл холку, сымнаҕас уонна үөрдэспэт буолар.
Дьокуускайга бэтэринээринэй балыыһаҕа улахан боруода ыты аттыыр ботуччу соҕус сууманы эрэйэр. Ол харчыны уйунуон оннугар киһи ыт оҕолорун дьааһыкка уган баран хаалларара, биллэн турар, быдан судургу. Онон нэһилиэнньэлээх киин аайы саатар биир босхо аттыыр пуун баара буоллар, бэйдиэ ыт боппуруоһун улахан өттүн быһаарыа этэ дии саныыбын. Манна, сэрэйиллэрин курдук, баһаам үп-харчы наадата биллэр. Былырыын тохсунньу-олунньу ыйдарга 1200 ыт тутуллубут эбит буоллаҕына, быйыл ити кэрдиис кэмҥэ 250 ыты туппуттар.
“Гуманный Якутск”, “Белый Бим” холбоһуктар кыаммат араҥаҕа, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ, биэнсийэлээхтэргэ анаан квотанан босхо, эбэтэр улахан чэпчэтиилээх аттааһыны оҥорорго көмөлөһүөхтэрэ. Онно Инстаграм социальнай ситимҥэ #гуманныйякутск диэн бэлиэнэн, эбэтэр 89241657992 төлөпүөнүнэн сайаапка биэриэххэ наада. Биллэн турар, бу өҥөнөн туһаныан баҕалаах элбэх, уочаракка тураллар. Ол эрээри, тэрийбит кыргыттар санааларын түһэрбэккэ, эбии атын суолу тобула сатыыллар.
Арай уулуссаҕа үөрүнэн сылдьар ыкка түбэстиҥ…
Онуоха кинолог, кыыллары уһуйар инструктор Людмила Московских сүбэлиир:
— Дьиҥэр, сиртэн ылан тааһы, маһы бырахтахха, үөр куотар. Тоҕо диэтэххэ, уулусса ыта куттаҕас. Арай бэйдиэ ыттары кытта булсубут дьиэтээҕи ыт киһиэхэ түһүөн сөп. Кини уйулҕата куттаҕаһа суох. Үөргэ утары кииримэҥ, эргийэ хаамыҥ. Хаһан даҕаны кыылларга көхсүнэн буолумаҥ. Үөр барыта саба түһүөн сөп. Өскөтүн маннык түгэҥҥэ түбэспит буоллаххытына, тохтооҥ, хамсаабакка туруҥ. Суумкаҕытынан, илиигитинэн төрүт далбаатаамаҥ. Оннук саба түһүүнү эрэ күөттүөххэ сөп. Сааскы кэмҥэ гаастаах баллон, электрошокер укта сылдьыахха сөп.
Гаастаах баллон туһалаах дуу, биитэр электрошокер дуу? Электрошокер разрядын биэрдэххэ, төһө да ырдьыгынаан тииһин килэттэр, тыаһыттан ыт 90% куттанан куотар. Ыксаллаах түгэн тирээтэҕинэ, уотунан да оҕустарыахха сөн. Гаастаах баллону туттарга кэккэ мэһэйдэр бааллар. Кыһын төрүт да туһата суох буолуон сөп, тоҕо диэтэххэ, тымныы аһыы биэрэс дьайыытын намтатар. Маны таһынан, бэйэҕэ ыстарбат гына, тыал хантан үрэрин эмиэ учуоттуохха наада. Кыратык тыас таһаарар бэстилиэттэр ыты куттуохтааҕар, төттөрүтүн, кыыһырдыахтарын сөп. Оттон хайҕабыллаах соһутар, үргүтэр ультразвук төрүт да туһата суох тэрил дииллэр.
Варвара Попова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru