Биhиги аҕабыт Григорий Григорьевич Николаев 1932 сыллаахха ахсынньы 25 күнүгэр Ньурба улууһун Хорула нэhилиэгэр төрөөбүтэ. Кини төрөппүттэринэн Баhылай уонна Аана Уйбаныаптар буолаллар. Эhээбит Баhылай төрүччүтүн сүнньүнэн биhиги төрдүбүт Арҕаа Хаҥалас улууhун киhитэ Хорула Боотур буолар. Кини аатын билигин Хорула нэhилиэгэ сүгэр.
edersaas.ru
Эhээбит Баһылай иккитэ кэргэннэнэ сылдьыбыт. Бастакы кэргэниниин Балбааралыын 9 оҕоломмуттарыттан 4-дэ кыраларыгар “испанка” диэн дьаҥтан өлбүттэр. Оҕолоро Өлөксөй (1903 с.), Соппуруон (1905 с.), Балбаара (1906 с.), Афанасий (1908 с.) уонна Христофор (1925 с.) сыллаахха төрөөбүттэрэ. Улахан убайдарбыт Өлөксөй уонна Афанасий 1943 сыллаахха Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриитигэр Арҕаа фроҥҥа охтубуттара, оттон Соппуруон сэрииттэн эргиллэн баран кыргыhыы хонуутугар ылбыт баастарыттан 1954 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ. Аҕам эдьиийэ Михайлова Варвара Васильевна Хорула нэhилиэгэр олорбута, 100 сааhын туолбутунан “Үйэ саас” диэн бэлиэнэн наҕараадаламмыта.
Иккис кэргэнэ, биhиги эбээбит Анна Степановна этэ. Уопсайа 6 оҕоломмут. Бастакы кэргэниттэн кыыhа Маарыйа сэрии саҕана Тиксиигэ олорон өлбүт, оттон иккис оҕото Лукерья кыра сааhыгар бараахтаабыт. Иккиһин кэргэн тахсан, Анна Степановна 4 оҕоломмут: Дьөгүөр (1928 с.), Киргиэлэй (1932 с.), Кэтириинэ (1940 с.), Уйбаан (1943 с.).
Биhиги аҕабытын олох кыратыгар Чуукаар күөлүн таһыгар олорор Ньукулаайаптар иитэ ылбыттар. Аҕам ыалыгар тиийэн баран ыалдьыбыт, кыайан аhаабакка буорайбыт, инньэ гынан иитэр дьоно төрөппүт ийэтин аҕаланнар, эмиийин эмтэрэн быыhаабыттар. Аҕам иитийэх ийэтэ Прасковья 5-с кылааска үөрэнэ сырыттаҕына ыалдьан өлбүтэ. Онон кэнники, 1952 сыллаахха кини төрөппүт ийэтэ Аана огдообо хаалан баран, Киргиэлэй оҕонньору кытта холбоhон олорбуттара.
Киргиэлэй оҕонньор иитэр уолугар “бэйэм ааппын биэрэбин” диэн Григорий диэн ааттаабыт. Онтон кинини Марха таҥаратын дьиэтиттэн аҕабыт кэлэн иhиттээх ууга уолу сөтүөлэтэн “сүрэхтээбитэ” үһү. Ньукулаайаптар бэрт сэниэ ыаллар эбиттэрэ үһү, “биир кэмҥэ сүөhүлэрин ахсаана сүүскэ тиийэ сылдьыбыта” диэн кэпсииллэр этэ. Итини тэҥэ, сылгы ииттэллэрэ уонна бааhыналарыгар бурдук үүннэрэллэрэ үһү. Аҕам кэпсээнинэн, оҕонньор “булт кэскилэ суох, сүөhү-сылгы ииттэр, бурдук үүннэрэн олорор быдан ордук” диэн уолун үөрэтэрэ үһү.
Кирииhэ уол аҕыс саастааҕыттан “Социализм суола” колхуоска үлэлээбитэ, тоҕус саастааҕар 1941 сыллаахха, сэрии буолбут сылыгар оскуолаҕа киирбитэ. Оскуолаҕа аҕата оҕонньор “мөҕүөхтэрэ” диэн сэрэхэдийэн, уолун сааhын кыччатан “сэттэлээх” диэбит. Киргиэлэй оҕонньор уолун Хорулаҕа Жараев Көстөкүүн ыалыгар олохтообут.
Аҕам 1949 сыллаахха Хорула сэттэ кылаастаах оскуолатын, онтон 1953 сыллаахха Ньурба 1-гы №-дээх орто оскуолатын ситиhиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Кини Ньурбаҕа бастаан Корниловтар диэн ыалга дьиэлэнэн, онтон интэринээккэ олорбута.
Үөрэҕэр кыахтаах Гриша Николаевы оскуола салалтата үрдүк үөрэххэ туттарса Дьокуускайга ыыппыта. Үөрэххэ барарыгар убайа Ньукулай сүөhүтүн астаан, этин атыылаан, харчылаан атаарбыт. Куоракка аҕам эксээмэннэрин ситиhиилээхтик туттаран, Москватааҕы тыа хаhаайыстыбатын институтугар үөрэххэ киирбитэ.
1954 сыллаахха дойду саҥа баhылыга Никита Хрущёв “тыа хаhаайыстыбатын үрдүк үөрэҕин кыhалара тыа сиригэр чугас буолуохтаахтар” диэн этэн институты Москваттан Удмуртия уобалаhын киинигэр Ижевскай куоракка көhөрөргө дьаhайбыта. Онон биhиги аҕабыт 1958 сыллаахха Ижевскэйдээҕи тыа хаhаайыстыбатын институтун үөрэҕин түмүктээн “учуонай – зоотехник”, онтон 1970 сыллаахха Красноярскайдааҕы тыа хаhаайыстыбатын институтун кэтэхтэн үөрэнэн “экономист” идэтин ылбыта.
Аҕабыт бэйэтин талан ылбыт идэтинэн колхуоска, оройуоннааҕы тыа хаhаайыстыбатын управлениетыгар, сопхуоска 36 сыл, ол иhигэр 23 сыл устата «Марха» сопхуоска бастаан отделение управляющайынан, зоотехнигынан, үлэ хамнаhын ааҕар старшай экэнэмииһинэн, онтон 1987 сылтан сопхуоска кылаабынай экэнэмииһинэн үлэлээбитэ. Кини кэлин биэнсийэҕэ тахсан да баран үлэтин тохтоппотоҕо, “Хаҥалас” коллективнай хаhаайыстыбатыгар кылаабынай экэнэмииһинэн, онтон Маар нэhилиэгин дьаhалтатыгар экэнэмиис-буҕаалтырынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.
Биhиги аҕабыт ордук таhаарыылаахтык “Марха” сопхуоска кылаабынай экэнэмииһинэн үлэлээбитэ. Кини звеноларга, фермаларга коллективнай, аренднай бэдэрээккэ бэйэтэ оҥорбут үлэ төлөбүрүн бастыҥ ньымаларын олоххо киллэрэн, сопхуос сыл ахсын барыыстаахтык үлэлиирин ситиспитэ.
Ол курдук, «Марха» сопхуос 1988 сылы – 1 мөл. 151 тыh. солк., 1989 сылы – 732 тыh. солк., 1990 сылы -2 мөл. 375 тыh. солк., 1991 сылы – 365 тыh. солк., 1992 сылы – 18 мөлүйүөн солк. барыыстаах түмүктээбитэ.
Аҕабыт уопсастыбаҕа туhалаах үлэнэн утумнаахтык дьарыктаммыта. Кини “Коммунизм суола” диэн оройуон хаhыатын ыстааты таhынан кэрэспэндьиэнинэн үлэлээбитэ. Араас ыстатыйалары суруйара, бэчээккэ таһаартарара. “Билии” (Знание) уопсастыба лиэктэринэн үлэлээбитэ, онон уопсастыбаннай үлэтигэр сыhыаннаах элбэх хаhыаттары, сурунааллары почтанан суруттаран, кинигэлэри атыылаhан ааҕара, киин сиртэн кэлбит лиэктэрдэр мунньахтарыгар көтүппэккэ сылдьара.
Кини дирекция, партком сорудахтарынан сопхуос үлэhиттэрин мунньахтарыгар, агитзоналарынан сылдьан нэhилиэк олохтоохторугар аан дойду балаhыанньатыттан саҕалаан баран сопхуос үлэтигэр-хамнаhыгар тиийэ кэпсиирэ, истээччилэри кытта ырытыhара. Кини оройуон инники сайдыытын, үгүс салайааччылар үлэлэрин туhунан бэйэтэ туспа көрүүлээх буолар этэ.
Аҕам ийэбин Николаева (Петрова) Дарья Петровнаны кытта 1959 сыллаахха холбоһон ыал буолбуттара, 36 сыл устата бииргэ иллээхтик олорбуттара, тыа сирин олохтоохторун сиэринэн сүөһү ииттэн, от оттоон, мас мастаан алаһа дьиэни арчылаабыттара, оҕо — уруу тэниппиттэрэ.
Аҕабыт бэрт холку майгылаах этэ, арай туохтан эрэ сонньуйдаҕына күлэн кэбиһэр идэлээх буолара, бэйэтин дьонугар, аймахтарыгар бэрт истиҥ сыһыаннаах этэ. Биhиги улаатан, бэйэбитин кыанар буолбуппутун кэннэ, кини оҕолорун инники олоххо, салгыы үөрэхтээhиҥҥэ, үлэҕэ бэлэмнээhиҥҥэ күүскэ ылсыбыта. Аҕабытын батыhа сылдьан от оттуурга, мас мастыырга үөрэммиппит. Кини кэпсээнин истэн биhиги оройуон, сопхуос, нэhилиэк үлэтин — хамнаhын, уопсастыбаннай олоҕун туhунан үчүгэйдик билэрбит, дьиэбитигэр дьүүллэhэрбит.
Кини оҕолорун үчүгэй үөрэхтэринэн киэн туттара, бэйэтэ киин сиргэ үөрэммит буолан биhиги соҕуруу баран үөрэнэрбитигэр, үрдүк үөрэҕи ыларбытыгар баҕарар этэ. Онон балтым Ольга Томскайга, оттон бырааттарым Володя Омскайга, кэнники Хабаровскайга, Леонид Дьокуускайга, Андриан Иркутскайга үрдүк үөрэх кыhаларыгар үөрэммиттэрэ. Аҕабыт оҕолоругар “биhигиннээҕэр үчүгэйдик олоруохтааххыт, үөрэххитигэр, үлэҕитигэр өссө үрдүк көрдөрүүлэри ситиhиэхтээххит» диэн этэр, үөрэтэр буолара.
Аҕам бэйэтэ икки үрдүк үөрэҕин үчүгэйдик түмүктээбитэ, дипломнарын көрдөххө барыта “4”, “5” сыаналар этэ. Эбиитин кини дьоҥҥо бэйэтин каллиграфическай буочарынан биллэрэ, онон араас мунньахтарга суруксутунан талыллара.
Биhиги аҕабыт өр сыл үлэлээбит уопуттаах, кыhамньылаах, биир тыллаах үлэhит уонна салайааччы, бэйэтин идэтин үчүгэйдик баhылаабыт зоотехник уонна экэнэмиис, чиэhинэй, кырдьыгы уонна сокуону тутуhар киhи буолан бииргэ үлэлиир дьонун ортотугар улахан убаастабылы ылбыта. 1994 сыллаахха “Хаҥалас” коллективнай хаhаайыстыбатын бырабылыанньатын мунньаҕа Николаев Григорий Григорьевиhы “өр сыллаах, үтүө суобастаах үлэтин сыаналаан уонна кини 60 сааhа туолбутунан сибээстээн “Саха Өрөспүүбүлэкэтин үтүөлээх экэнэмииhэ» диэн бочуоттаах аатыгар түhэрэргэ” диэн уурбута.
Сорох дьон ардыгар “тоҕо эhиги аҕаҕыт Москва, Ижевскэй курдук куораттарга үөрэммит киhи тоҕо Дьокуускайга олохсуйбатаҕай?” диэн ыйытааччылар. Уустук боппуруос. Манна биири этиэхпин сөп. Аҕабыт бэйэтин тулхадыйбат эр санаатынан, үлэҕэ-хамнаска улахан эппиэтинэстээх сыhыанынан төрөөбүт сирин дьиҥнээх патриота этэ.
Москваҕа үөрэнэр кэмигэр кинини Военно-медицинскэй академияҕа үөрэххэ көрдөспүттэрин, оттон бэйэтин үөрэҕин бүтэрбитин кэннэ Казахстан кырыс сирин туhаҕа таhаарыы хампаанньатыгар үлэҕэ ыҥырбыттарын аккаастаммыта. Онон биhиги аҕабыт хара маҥнайгыттан бэйэтин төрөөбүт дойдутугар төннөн, бэйэтин дьонун, норуотун иннигэр ытык иэhин чиэстээхтик толорорго кыhаммыта. Кини сындааhыннаах, сылайары билбэт үлэтэ, итэҕэстэри кытта эйэлэспэт охсуhуута, боростуой үлэhит дьоҥҥо эйэҕэс, аламаҕай сыhыана биhиэхэ үтүө холобур буолбута.
Аҕам Хорула нэhилиэгин былыргы историятын, дэриэбинэ олохтоохторун, бэйэтин аймахтарын туhунан ахтыыларын суруйан, кинигэ оҥорон бэчээттэтэр былааннаах этэ. Хомойуох иhин, кини баҕа санаата туолбатаҕа. Бу күн сириттэн Маар нэhилиэгин олохтоох администрациятыгар экономист – бухгалтерынан үлэлии сылдьан 1995 сыллаахха соhумардык барбыта. Бу суруллар ахтыылар аҕабыт сырдык кэриэhин толоруохтаах ытык иэспит, кини олорон ааспыт олоҕун сиэннэригэр, аймахтарыгар, табаарыстарыгар, билэр дьонугар кэпсиир биир өйдөбүнньүк буоллун…
Суруйда улахан уола Борис Григорьевич Николаев,
2018 сыл.
Дьокуускай куорат.